Ο Λουκάς ήταν Ρωμαίος πολίτης, πράγμα που αποδεικνύει το
ρωμαϊκό όνομά του, διότι μόνο Ρωμαίος πολίτης δικαιούνταν να
έχει ρωμαϊκό όνομα. Το Λουκάς προέρχεται από την σύντμηση
του λατινικού ονόματος Lucanus, Λουκανός. Το Lucanus
παράγεται από το ουσιαστικό lux-lucis=φως και σημαίνει τον
φωτεινό.
Υπήρξε κατά την παράδοση της Εκκλησίας μας, που μαρτυρείται
από τα πρώτα χρόνια μέχρι σήμερα, ευαγγελιστής και
ιστορικός της. Έγγραψε το κατά Λουκά ευαγγέλιο και τις
Πράξεις των αποστόλων, που είναι η πρώτη εκκλησιαστική
ιστορία του Χριστιανισμού. Σαν ευαγγελιστής ασχολείται με
τους πτωχούς και καταφρονεμένους, τους περιθωριακούς και
αμαρτωλούς. Οι παραβολές του Ασώτου, του Τελώνου και
Φαρισαίου, του πλουσίου και του φτωχού Λαζάρου, του άφρονος
πλουσίου, του Ζακχαίου, του καλού Σαμαρείτη και άλλες πολλές
είναι αποκλειστικά δικές του. Είναι ο μόνος ευαγγελιστής που
ασχολείται με τα παιδικά χρόνια του Χριστού, όπως και με
σημαντικές στιγμές της ζωής της Παναγίας. Σαν ιστορικός
θεωρείται έγκυρος και αμερόληπτος. Στα κείμενα του
υπάρχει ιστορική και γεωγραφική ακρίβεια· ως προς δε τα
πρόσωπα ή τις καταστάσεις που εξιστορεί υπάρχει θαυμαστή
συναισθηματική ουδετερότητα.
Όταν χρησιμοποιεί την Παλαιά Διαθήκη, δεν υστερεί έναντι των
άλλων συγγραφέων της Καινής Διαθήκης που είναι όλοι τους
Ιουδαίοι. Την γνωρίζει πολύ καλά, όπως γνωρίζει τέλεια και
τα ήθη και έθιμα των Ιουδαίων. Απ’ αυτό συνάγουν μερικοί
θεολόγοι ότι πριν γίνει Χριστιανός ίσως ήταν προσήλυτος
στον Ιουδαϊσμό. Δεν αποκλείεται όμως και ως εθνικός να
γνώριζε τα της Παλαιάς Διαθήκης από προσωπική μελέτη και
συναναστροφή με εξ Ιουδαίων αδελφούς Χριστιανούς.
Στην αγία Γραφή το όνομα του Λουκά αναφέρεται μόνο τρεις
φορές, στις επιστολές του Παύλου. Ο ίδιος, απλός και
ταπεινός όπως ήταν, δεν το αναφέρει ποτέ σε κανένα από τα
συγγράμματά του. Αναφέρεται στον εαυτό του στις Πράξεις των
αποστόλων, όμως μόνο αόριστα και σε πληθυντικό αριθμό μέσα
από τη λέξη «ημείς» (Πρξ. 16,10-16· 20,5-28,31) με την οποία
συμπεριλαμβάνει τον Παύλο και την συνοδεία του.
Οι περιπτώσεις που τον αναφέρει ο Παύλος είναι οι εξής·
α΄) «Ασπάζεται Λουκάς ο ιατρός ο αγαπητός» (Κολ. 4,14).
β΄) «Ασπάζεταί σε Επαφράς ο συναιχμάλωτός μου εν Χριστώ
Ιησού, Μάρκος, Αρίσταρχος, Δημάς, Λουκάς οι συνεργοί μου»
(Φιλημ. 23).
γ΄) «Λουκάς εστί μόνος μετ’ εμού» (Β΄ Τιμ. 4,11).
Από τα χωρία αυτά προκύπτουν τα εξής χαρακτηριστικά για
τον Λουκά. Από το α΄ προκύπτει ότι ο Λουκάς ήταν εθνικός
και όχι Ιουδαίος, διότι εδώ ο Παύλος σαφώς κατατάσσει τον
Λουκά στους Χριστιανούς που προέρχονται από τους εθνικούς
(Επαφράς, Δημάς), γιατί πιο πάνω μιλώντας για τον Αρίσταρχο,
τον Μάρκο και τον Ιησού (Ιούστο) αναφέρει ότι ήταν «οι όντες
εκ περιτομής» (πρβλ. Κολ.4,10-11). Επίσης προκύπτει ότι ήταν
μορφωμένος και μάλιστα επιστήμονας γιατρός και μάλιστα λίαν
αγαπητός. Από το β΄ και από άλλα πολλά χωρία προκύπτει ότι
δεν ήταν απλώς ο ιατρός της συνοδείας του Παύλου αλλά και
στενός συνεργάτης του. Και από το γ΄ προκύπτει ότι ήταν ο
πιο πιστός ακόλουθός του, που δεν τον εγκατέλειψε ποτέ, ενώ
άλλοι συνεργάτες του λιποτάκτησαν.
Ο αρχαίος εκκλησιαστικός ιστορικός Ευσέβιος Καισαρείας
γράφει ότι ήταν από την Αντιόχεια της Συρίας. Νεώτεροι
ιστορικοί και ερμηνευτές λένε ότι μπορεί να καταγόταν από
τους Φιλίππους της Μακεδονίας, επειδή εκεί τον άφησε ο
Παύλος ως επίσκοπο για επτά χρόνια, να διοργανώσει την
Εκκλησία. Η πρώτη όμως άποψη είναι η επικρατέστερη.
Υπάρχει η θεωρία από μερικούς εκκλησιαστικούς συγγραφείς ότι
ήταν από τους 70 μαθητές του Κυρίου και μάλιστα ο ένας από
τους δύο συνοδοιπόρους του Χριστού καθώς βάδιζαν προς
Εμμαούς (Λκ. 24, 13,35). Πάντως την θεωρία αυτή δεν την
υποστηρίζουν όλοι οι πατέρες και οι γνώμες τους διίστανται.
Υμνογράφοι όπως ο Λέων ο Σοφός, ο Χριστόφορος ο Πατρίκιος
και ο Θεοφάνης ο Γραπτός υπέλαβαν ότι ο συμπορευόμενος μετά
του Κλεόπα μαθητής ήταν ο ίδιος ο ευαγγελιστής, ο οποίος από
ταπείνωση δεν φανέρωσε το πρόσωπό του, όταν εξιστόρησε το
γεγονός στο ευαγγέλιό του. Αυτή η γνώμη έχει υπερισχύσει
και διατηρείται ζωντανή μέσα στην ορθόδοξη υμνολογία, όπως
φαίνεται από τους ακόλουθους ύμνους.
«Η ζωή και οδός Χριστός, εκ νεκρών τω Κλεόπα, και τω Λουκά
συνώδευσεν, οις περ και επεγνώσθη, εις Εμμαούς κλων τον
άρτον· ων ψυχαί και καρδίαι, καιόμεναι ετύγχανον, ότε
τούτοις ελάλει, εν τη οδώ, και Γραφαίς ηρμήνευεν, α υπέστη·
μεθ’ ων, Ηγέρθη, κράξωμεν, ώφθη τε και τω Πέτρω.
(Εξαποστειλάριον Ε΄)
«Ω των σοφών σου κριμάτων, Χριστέ! Πως Πέτρω μεν τοις
οθονίοις μόνοις έδωκας εννοήσαι σου την ανάστασιν, Λουκά δε
και Κλεόπα συμπορευόμενος ωμίλεις, και ωμιλών ουκ ευθέως
σεαυτόν φανεροίς. Διό και ονειδίζη, ως μόνος παροικών εν
Ιερουσαλήμ, και μη μετέχων των εν τέλει βουλευμάτων αυτής.
Αλλ’ ο πάντα, προς το του πλάσματος συμφέρων οικονομών, και
τας περί σου προφητείας ανέπτυξας, και εν τω ευλογείν τον
άρτον εγνώσθης αυτοίς, ων και προ τούτου αι καρδίαι προς
γνώσίν σου ανεφλέγοντο· οι και τοις μαθηταίς
συνηθροισμένοις, ήδη τρανώς, εκήρυττόν σου την ανάστασιν,
δι’ ης ελέησόν ημάς» (Εωθινόν Ε΄ όρθρου Κυριακής, ήχος πλ.
Α΄).
«Έγνωμεν εκ των λόγων των σων, καθάπερ έφης, την των λόγων
ασφάλειαν, ων έθου ενθέως, μύστα· επείπερ γράψαι ημίν περί
των πραγμάτων επεχείρησας, ων πεπληροφόρησαι και καθώς σοι
παρέδωσαν οι πριν αυτόπται, ων και συ ίσος γέγονας υπηρέτης
τε της του Λόγου σαρκώσεως, ον, μετά την ανάστασιν, εις
Εμμαούς έβλεψας και καιομένη καρδία μετά Κλεόπα συνέφαγες.
Αυτού θείας θέρμης και ημών των σε τιμώντων τας ψυχάς
πλήρωσον» (Στιχηρόν προσόμοιον, ήχος πλ. Α΄).
Μεγάλοι όμως πατέρες όπως ο άγιος Χρυσόστομος (στον
α΄ λόγο του στις Πράξεις και στην δ΄ ομιλία του στο κατά
Ματθαίον), ο Θεοφύλακτος Βουλγαρίας (στην αρχή της ερμηνείας
στο κατά Λουκάν) κ. ά. Λέγουν ότι ο Λουκάς δεν υπήρξε
αυτόπτης και μαθητής του Κυρίου αλλά μαθητής του αποστόλου
Παύλου από το κήρυγμα του οποίου πίστεψε. Ο άγιος Νικόδημος
ο Αγιορείτης στο Συναξαριστή του και ο μεγάλος διδάσκαλος
του γένους Ευγένιος Βούλγαρις συμφωνούν με τη γνώμη των
τελευταίων.
Αλλά εκτός των μεγάλων αυτών πατέρων και διδασκάλων, ο ίδιος
ο Λουκάς στον πρόλογο του ευαγγελίου του, λέγει ότι γράφει
όπως και άλλοι πολλοί «καθώς παρέδοσαν ημίν οι αυτόπται
και υπηρέται γενόμενοι του λόγου». Επίσης στην προς
Εβραίους η οποία ως νόημα και διδαχή είναι του Παύλου αλλά
ως συγγραφή είναι του Λουκά λέγεται «πως ημείς εκφευξόμεθα
τηλικαύτης αμελήσαντες σωτηρίας; Ήτις αρχήν λαβούσα
λαλείσθαι υπό του Κυρίου, υπό των ακουσάντων εις ημάς
εβεβαιώθη» (Εβρ. 2,3). Άρα δεν ήταν αυτόπτης και
αυτήκοος ο ίδιος.
* * *
Ας σταθούμε στους χαρακτηρισμούς που
προκύπτουν από το λατινογενές όνομά του και από όσα γράφει ο
απόστολος Παύλος στις επιστολές του που προαναφέραμε.
Α΄. Εθνικός και μάλιστα Ρωμαίος πολίτης.
Είναι ο μόνος συγγραφέας των βιβλίων της αγίας Γραφής που
ήταν εθνικός και όχι Ιουδαίος. Στο ευαγγέλιό του, που είναι
για τους Χριστιανούς που κατάγονται από τους εθνικούς,
ανάγει την γενεαλογία του Χριστού μέχρι τον Αδάμ, τον
γενάρχη όλης της ανθρωπότητας, ενώ ο Ματθαίος που γράφει για
τους Χριστιανούς εξ Ιουδαίων την ανάγει μέχρι τον Αβραάμ,
τον γενάρχη των Εβραίων. Με τη γενεαλογία του αυτή
διακηρύττει ότι ο Χριστός, σαν άνθρωπος, δεν ανήκει μόνο
στους Εβραίους αλλά σε όλους τους ανθρώπους. Για την
Αντιόχεια, που κατά την εγκυρότερη γνώμη ήταν ο τόπος
καταγωγής του, δείχνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Εκθέτει πως
διαδόθηκε το ευαγγέλιο, πως ιδρύθηκε η εκκλησία της και πως
εδώ οι πιστοί ονομάσθηκαν για πρώτη φορά Χριστιανοί (Πρξ.
11,26). Για τους έξι από τους επτά διακόνους δεν αναφέρει
καταγωγή. Για τον ένα που καταγόταν από την Αντιόχεια
σημειώνει ότι ήταν προσήλυτος Αντιοχεύς (Πρξ. 6,5).
Β΄. Ιατρός.
Ο Λουκάς είναι ο πρώτος χριστιανός επιστήμονας που
γνωρίζουμε από την Καινή Διαθήκη. Η ιατρική διδασκόταν στα
πανεπιστήμια και θεωρείτο ισότιμη με την φιλοσοφία. Η
Αντιόχεια που θεωρείτο η Αθήνα της Συρίας, «Συριάδες
Αθήναι», είχε και πανεπιστήμια. Πιθανόν να σπούδασε και στην
Αθήνα. Υπήρξαν οι μεγάλοι ιατροί Ιπποκράτης και Γαληνός των
οποίων τα βιβλία θα μελέτησε ο Λουκάς. Σαν επιστήμονας
χειριζόταν σωστά και με ακρίβεια την ελληνική γλώσσα και
αυτό το μαρτυρούν τα συγγράμματά του, το ευαγγέλιο και οι
Πράξεις των αποστόλων, όπως και η προς Εβραίους επιστολή, η
οποία σαν νόημα και διδασκαλία είναι του Παύλου, αλλά -όπως
υποστηρίζουν μερικοί ερμηνευτές- σαν συγγραφή είναι του
μαθητού του, τού Λουκά. Από τις πληροφορίες που δίδει στις
Πράξεις για τα ταξίδια του, τα δρομολόγια των πλοίων, τις
καιρικές συνθήκες φαίνεται πολυταξιδεμένος και
κοσμογυρισμένος.
Γ΄. Αγαπητός.
Όπως ο Χριστός είχε «μαθητήν ον ηγάπα» (Ιω. 13,23 ·19,26
·21,7.20) τον Ιωάννη, έτσι και ο Παύλος είχε τον αγαπημένο
του μαθητή, που δεν τον εγκατέλειψε και δεν τον πρόδωσε
ποτέ. Από τότε που συναντήθηκαν στην Τρωάδα, όπως εξιστορούν
οι Πράξεις των αποστόλων, ο Λουκάς βρισκόταν συνέχεια κοντά
του. Μόνο για μια περίοδο επτά ετών χωρίσανε, που παρέμεινε
ο Λουκάς στους Φιλίππους για ιεραποστολικούς λόγους και
περίμενε τον Παύλο εκεί.
Δ΄. Συνεργός.
Ο χαρακτηρισμός αυτός τιμά τον Λουκά ιδιαίτερα. Διότι με τα
προσόντα και τις προϋποθέσεις που είχε σαν ιατρός,
επιστήμονας, κοσμογυρισμένος, συγγραφέας θα μπορούσε να
διαπρέψει στην κοινωνία και να κερδίσει δόξα, πλούτο, ακόμη
και ψυχές για τον Χριστό. Αλλά ο Λουκάς, χωρίς κανένας να
του το ζητήσει, διάλεξε να θάψει τον εαυτό του και την
σταδιοδρομία του την επαγγελματική. Παραιτήθηκε από κάθε
προσωπικό δικαίωμα και όνειρο, για ν’ αφιερωθεί εξ ολοκλήρου
στη διακονία του Παύλου. Πολύ μεγάλο επίτευγμα αυτό. Διότι
στο διάβα της ιστορίας βρέθηκαν πολλές φορές άνθρωποι που
θυσίασαν την περιουσία τους, την υγεία τους, την ζωή τους,
τον εαυτό τους χάριν της Εκκλησίας, της πατρίδας, ή άλλων
σπουδαίων σκοπών. Λίγες όμως φορές και πολύ σπάνια θυσίασαν
το εγώ τους και την προσωπική τους προβολή. Η θυσία αυτή του
Παύλου δεν έμεινε απαρατήρητη από το Θεό, ο οποίος τον
αντάμειψε με την αιώνια προβολή και δόξα του συγγραφέως της
Καινής Διαθήκης (ευαγγελιστού και ιστορικού), και τη δόξα
του αποστόλου και συνεργάτη του Παύλου.
* * *
Ο ευαγγελιστής Λουκάς μαρτυρείται ότι μαρτύρησε στην Θήβα
της Βοιωτίας, όπου είχε έρθει για να κηρύξει το ευαγγέλιο
μετά το μαρτύριο του αποστόλου Παύλου. Τον κρέμασαν σε μια
ελιά όπως ιστορεί ο Νικηφόρος Κάλλιστος Ξανθόπουλος (14ος
αιών) στην Εκκλησιαστική Ιστορία του. Ο τόπος του μαρτυρίου
του, κατά παράδοση, βρίσκεται στο σημερινό παλαιό
νεκροταφείο των Θηβών (ανατολικά της πόλεως), η εκκλησία του
οποίου είναι αφιερωμένη στον άγιο Λουκά. Μέσα στο ναό αυτό,
στο δεξιό μέρος του ιερού, βρίσκεται αρχαία ρωμαϊκή λάρνακα,
όπου είχε εναποτεθεί το άγιο λείψανο. Η αγία αυτή λάρνακα
μυροβλύζει κατά καιρούς (π.χ. στις 22-12-1997) και είναι
πολύ θαυματουργός.
Το άγιο λείψανό του επί αυτοκράτορος Κωνσταντίου (337-361),
υιού του Μ. Κων/νου, μεταφέρθηκε στην Κων/πολη (3-3-357) και
τοποθετήθηκε στο ναό των αγίων αποστόλων, μαζί με τ’ άγια
λείψανα των αγίων Ανδρέου και Τιμοθέου. Σήμερα όμως το άγιο
λείψανο του βρίσκεται στην Πάδουα της Ιταλίας, κοντά στη
Βενετία, όπου μεταφέρθηκε από τους Φράγκους το 1204, και
είναι τοποθετημένο στην εκκλησία Santa Iustina στο κέντρο
της πόλεως.
Υπάρχουν όμως και πληροφορίες άλλων συναξαριστών ότι
κοιμήθηκε εν ειρήνη στην Θήβα ή ως επίσκοπος στην Αίγυπτο.
