Στον Ιανουάριο ο λαός μας έχει δώσει διάφορες ονομασίες, όπως το Γενάρης επειδή τότε γεννούν τα γιδοπρόβατα, και Μεσοχείμωνας
επειδή είναι ο μεσαίος από τους μήνες του χειμώνα, όπως δηλώνει και η
παροιμία «ως τα’ Αϊ-Γιαννιού, τρυγόνα, είναι η φούρια του χειμώνα».
Ο
Ιανουάριος είναι επίσης και ο μήνας με το λαμπρότερο φεγγάρι: «Του
Γενάρη το φεγγάρι παρά ώρα μέρα μοιάζει». Ονομάζεται και Γατόμηνας
επειδή στη διάρκειά του ζευγαρώνουν οι γάτες, και Μεγάλος μήνας ή Τρανός
μήνας ή Μεγαλομηνάς, γιατί είναι ο πρώτος μήνας του έτους και σε
αντιδιαστολή με τον Φεβρουάριο, που είναι «κουτσός» (Κουτσοφλέβαρος).
Οι
αλκυονίδες ημέρες τού έχουν δώσει και την ονομασία «γελαστός»,
αλλά είναι επίσης γνωστός και ως «κλαδευτής»: «Γενάρη μήνα κλάδευε,
φεγγάρι μη γυρεύεις». Άλλες ονομασίες: Γενολοήτης (επειδή αυτόν τον μήνα
γεννοβολούν τα κοπάδια), Κρυαρίτης γιατί είναι ο πιο «κρυουλιάρης».
Ο Ιανουάριος είναι επίσης γνωστός και ως καλαντάρης από τα
κάλαντα της Πρωτοχρονιάς και τα δώρα των Καλενδών του Ιανουαρίου. Τα
δώρα αυτά είναι το σημερινό «δώρο των Χριστουγέννων», ο 13ος μισθός, ο
οποίος στη Βυζαντινή εποχή ήταν πράγματι δώρο κι όχι μισθός
Οι ρίζες άλλωστε πολλών εθίμων του Δωδεκαήμερου ανάγονται στους
χρόνους που γιορτάζονταν η «Χειμερινή τροπή» του Ήλιου που σημάδευε την
αρχή της εποχής του χειμώνα. Οι γιορτές αυτές έπαιρναν πανηγυρικό
χαρακτήρα και είχαν κατακτήσει ολόκληρο τον ελληνορωμαϊκό κόσμο. Άρχιζαν
με τα Βρουμάλια από τις 24 Νοεμβρίου έως τις 17 Δεκεμβρίου και
ακολουθούσαν τα Σατουρνάλια 9στην Ελλάδα τα Κρόνια) από τις 18 έως τις
24 Δεκεμβρίου και ήταν η αρχαιότερη γιορτή των Ρωμαίων την οποία
απέδιδαν στον Ρωμύλο ή στους Πελασγούς. Ξεχώρισε όμως από τις άλλες
αγροτικές γιορτές τους το 217 π.Χ. Κατά την κεντρική ημέρα της γιορτής
του «αηττήτου ηλίου», στις 25 Δεκεμβρίου, εορταζόταν το γεγονός της
τροπής του Ήλιου, που άρχιζε και πάλι να ανεβαίνει στον ουρανό, να
μεγαλώνουν οι ημέρες, και μαζί τους οι ζωογόνες ακτίνες του Ήλιου
ξανάκαναν τη Γη να καρποφορήσει. Την 1η Ιανουαρίου γιορτάζονταν οι
Καλένδες, στις 3 τα Βότα, στις 4 τα Λορεντάλια και στις 7 Ιανουαρίου
τελείωνε η περίοδος αυτή των εορτών.
Μήνας, επομένως των γιορτών μπορεί να ονομαστεί με τις πολλές γιορτές
που έχει ο Γενάρης. Η πρώτη μέρα του μήνα είναι η πρωτοχρονιά και
γιορτάζεται σ’ όλο τον κόσμο με λαμπρότητα, μεγαλοπρέπεια και πολλές
εκδηλώσεις. Αυτή η ημέρα καλύπτεται από ένα πλήθος λαϊκών εθίμων, με
πράξεις και ενέργειες μαγικές, που έχουν την προέλευσή τους στα βάθη των
αιώνων. Τη μέρα αυτή γιορτάζεται η μνήμη του Αγίου Βασιλείου, που
είναι ένας από τους μεγαλύτερους πατέρες της εκκλησίας. Ο Αγιος Βασίλης
ενσαρκώνει για το λαό, το πνεύμα του καινούργιου χρόνου.
Στις 6 Ιανουαρίου είναι η γιορτή των Φώτων, μεγάλη Χριστιανική
γιορτή, γιατί τότε αγιάζονται τα νερά. Αυτή η γιορτή συμβολίζει την
παλιγγενεσία του ανθρώπου και ο λαός τη λέει “Μεγάλη γιορτή,
Θεότρομη”. Είναι η μέρα που βαφτίσθηκε ο Χριστός απ’ τον Αη-Γιάννη τον
Πρόδρομο στ’ άγια νερά του Ιορδάνη.
Στις 7 του μήνα είναι η γιορτή του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου του Βαπτιστή.
Στις 17 του μήνα είναι η γιορτή του Αγίου Αντωνίου και στις 18 του
Αγίου Αθανασίου. Του Αγίου Αθανασίου η ημέρα μεγαλώνει μια ώρα. Γι’ αυτό
πολλοί λένε “Αη-Θανάσης ήλθε, καλοκαίρι ήλθε”.
Στις 20 Ιανουαρίου είναι η γιορτή του Αγίου Ευθυμίου.
Στις 30 Ιανουαρίου είναι η γιορτή των Τριών Ιεραρχών του Μεγάλου
Βασιλείου, του Γρηγορίου του Θεολόγου και του Ιωάννη του Χρυσοστόμου. Η
γιορτή των μεγάλων αυτών ιεραρχών είναι η γιορτή των ελληνικών και
χριστιανικών γραμμάτων. Την ημέρα αυτή στη Σιάτιστα τελείται πανηγυρική
θεία λειτουργία καθώς και μνημόσυνο των ευεργετών των σχολείων της
πόλης.
Πολλές είναι και οι παροιμίες για τον Ιανουάριο, όπως οι παραδείγματος χάριν οι ακόλουθες:
Σ’ όσους μήνες έχουν «ρο», μπάνιο με ζεστό νερό.
Χιόνισ’ έβρεξ’ ο Γενάρης, oλ’ οι μύλοι μας θ’ αλέθουν.
Του Γεναριού το φεγγάρι είναι σαν του Αλωνάρη.
Ο Γενάρης δε γεννά μήτε αυγά μήτε πουλιά, μόνο κρύο και νερά.
Του Γενάρη το φεγγάρι την ημέρα σιγοντάρει.
Οποιος θε να βαμπακώσει, το Γενάρη θε ν’ οργώσει.
Του Γενάρη το φεγγάρι ήλιος της ημέρας μοιάζει.
Αρχιμηνιά, καλή χρονιά, με σύγκρυα και παγωνιά.
Γενάρης χωρίς χιόνι, κακό μαντάτο.
Τ’ Αλωναριού τα μεσημέρια , και του Γεναριού οι νύχτες.
Οι γεναριότικες νύχτες, για να περάσουν θέλουν συντροφιά και κουβέντα.
Εκαμε κι ο Γενάρης ήλιο.
Γενάρη, μήνα του Χριστού κι αρχιμηνιά του κόσμου.
Κότα πίτα το Γενάρη, κόκορα τον Αλωνάρη.
Με τα Φώτα του ο Γενάρης, όλης της χρονιάς μπροστάρης.
