Η «χαμένη Ατλαντίδα» του Μ. Καραγάτση

Η «χαμένη Ατλαντίδα» του Μ. Καραγάτση

Μια περιπετειώδης ιστορία φαντασίας γραμμένη στη διάρκεια της Κατοχής

ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ:  15/08/2012 09:03 Μπέκος Γρηγόρης  

πηγή : http://www.tovima.gr/books-ideas/article/?aid=470874
 

Ο Μ. Καραγάτσης

Το 1940, ανήμερα το Δεκαπενταύγουστο, η Ελλάδα συγκλονίζεται από τον απρόκλητο τορπιλισμό του καταδρομικού «Έλλη» στο λιμάνι της Τήνου από την Ιταλία του Μουσολίνι. «Το καλοκαίρι του 1942, το ελληνικό υποβρύχιο "Νηρηΐς" βρισκόταν σε αποστολή περιπολίας στον Ατλαντικό Ωκεανό, όχι μακριά από το Γιβραλτάρ» και την «ημέρα περιπολούσε εν καταδύσει». Μια νύχτα όμως «ακούστηκε μακριά ο βόμβος ενός αεροπλάνου»…

Οι γερμανικές βόμβες είχαν βρει το στόχο τους. Οι ναύτες τότε παίρνουν διαταγή από τον κυβερνήτη, τον υποπλοίαρχο Γιάννη Ρεΐζη, να κλείσουν τις υδατοστεγείς πόρτες που χωρίζουν το κεντρικό διαμέρισμα του υποβρυχίου από την πλώρη και την πρύμνη. «Κλείσατε φράκτας και πώματα ασφαλείας!» τους φωνάζει.

Όσοι ξεμένουν στα μέρη του υποβρυχίου που προοδευτικά πλημμυρίζουν «καταλαβαίνουν πως ήρθε η ώρα να πεθάνουν». Αλλά «θα πεθάνουν σαν Έλληνες! Στέκονται όρθιοι σε στάση προσοχής. Και με φωνή σταθερή τραγουδούν τον εθνικό μας ύμνο. Κι όταν πια το νερό έφτασε κοντά στο στόμα τους, όταν δηλαδή ήρθε η στιγμή του θανάτου, φώναξαν όλοι μαζί "Ζήτω η Ελλάδα!" και πνίγηκαν»…

«Πέθαναν σαν πραγματικά Ελληνόπουλα για το μεγαλείο της γλυκιάς πατρίδας» γράφει ο Μ. Καραγάτσης στο διήγημά του «Ένας χαμένος κόσμος», το οποίο έγραψε στη διάρκεια της Κατοχής - γι' αυτό άλλωστε τούτος ο παθιασμένος, εμψυχωτικός τόνος. Πρόκειται για μια περιπετειώδη ιστορία φαντασίας για νεότερους κυρίως αναγνώστες, στα πρότυπα του Ιουλίου Βερν.

Το επταμελές πλήρωμα που παραμένει ζωντανό στο κεντρικό μέρος της «Νηρηΐδας» βυθίζεται ενενήντα ένα μέτρα (όπως λέει το μανόμετρο) κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας και φτάνει στον πάτο. Δεν μπορούν να κάνουν τίποτα. «Κι αυτούς τους περίμενε ο φοβερότερος θάνατος που υπάρχει: η ασφυξία».

Ξαφνικά το σιδερένιο κήτος αναταράσσεται και αρχίζει σιγά σιγά να ανεβαίνει προς την επιφάνεια. Ο μοναδικός Άγγλος της παρέας, ο ανθυποπλοίαρχος Ρέτζιναλντ Ντένις, που συμβούλεψε τους υπόλοιπους να χαλαρώσουν και να πιουν λίγο ουίσκι πριν εγκαταλείψουν για πάντα τον μάταιο τούτο κόσμο, λέει «παράξενος χταπόδος, σηκώνουν ολόκληρος υποβρύκιος!». Κατά τα λοιπά, ενσαρκώνει τον ορθολογισμό απέναντι στον αυθόρμητο συναισθηματισμό των Ελλήνων.

Ο ναύτης Ανδρέας Καρράς αναλαμβάνει - με μια μάσκα οξυγόνου - να διαλευκάνει το ευχάριστο μυστήριο ώσπου αντικρίζει έκπληκτος δυο «παράξενα όντα», που όπως γράφει ο Καραγάτσης ήταν «δυο άνδρες μέτριοι στο ανάστημα, μελαχρινοί, ντυμένοι με ωραιότατες χλαμύδες», δυο Άτλαντες αίφνης.

Η επιχείρηση διάσωσης του πληρώματος ολοκληρώνεται επιτυχώς. Τώρα «βρίσκονταν στη μυθική Ατλαντίδα, που βυθίστηκε στη θάλασσα το 2136 π.χ., από ένα λάθος του σοφού Καλλιστίνου, που είχε ανακαλύψει τη διάσπαση του ατόμου. Αν όμως η Ατλαντίδα βυθίστηκε, οι κάτοικοί της - οι Άτλαντες - δεν πνίγηκαν. Και τούτο επειδή από τότε γνώριζαν επιστημονικά μέσα για να ζει ο άνθρωπος στο νερό».

Η ξεχωριστή, υποθαλάσσια και πρωτοποριακή αυτή πολιτεία τους καταπλήσσει με τα θαυμαστά επιτεύγματά της. Εκείνοι όμως θέλουν να φύγουν, να επιστρέψουν στους αγαπημένους τους, εν ολίγοις στο παρόν τους -όσο σκληρό κι αν είναι. Τα πράγματα περιπλέκονται όταν ο γέρος «Άρχων της Σοφίας» δεν τους επιτρέπει να φύγουν επειδή υποτίθεται ότι θα μαρτυρήσουν στον έξω κόσμο την ύπαρξη της Ατλαντίδας και θα την θέσουν σε κίνδυνο. Αρχίζουν έτσι να καταστρώνουν σχέδια διαφυγής. Ένας μόνο θα καταφέρει να δραπετεύσει - ένας ερωτευμένος.

Το διήγημα αυτό του Μ. Καραγάτση πρωτοδημοσιεύτηκε σε συνέχειες, με εικονογράφηση του Θ. Ανδρεόπουλου στο εβδομαδιαίο περιοδικό «Ελληνόπουλο» (7 Σεπτεμβρίου 1946 έως 21 Δεκεμβρίου 1946, τχ. 71-86). Το «Ελληνόπουλο», ήταν ένα «εβδομαδιαίο περιοδικό για αγόρια και κορίτσια» και κυκλοφορούσε από τον εκδοτικό οίκο Δημητρίου Δημητράκου.

Την επανέκδοση αυτή της «Εστίας» (με εικονογράφηση του Νίκου Καμπασελέ) συνοδεύει ένα κατατοπιστικό επίμετρο του Παναγιώτη Σφαλαγκάκου (υποψήφιος διδάκτωρ στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμιγχαμ που εκπονεί διατριβή πάνω στη θεματική των μυθιστορημάτων του Καραγάτση) το οποίο βοηθά τον αναγνώστη να εντάξει το διήγημα στο λογοτεχνικό σύμπαν αυτού του «γεννημένου παραμυθά».

«Η σχέση του Καραγάτση με την ιστορία και τη μυθολογία ήταν βαθιά και στενή» γράφει ο ίδιος υπογραμμίζοντας, μεταξύ άλλων, ότι ο συγγραφέας «επιχειρεί να χτίσει μια γέφυρα που θα ενώνει τη σύγχρονη Ελλάδα με την αρχαία». Το ενδιαφέρον ωστόσο είναι ότι οι Έλληνες της ιστορίας «μπορεί να είναι απόγονοί τους, ωστόσο δεν παύουν να τους βλέπουν ως εχθρούς ή ως εμπόδιο» τους Άτλαντες οι οποίοι συμβολίζουν μια πολύ βαριά κληρονομιά.

«Μήπως τελικά το παραμύθι εξιστορεί την περιπέτεια του ελληνισμού, ο οποίος έχει καταφέρει να επιβιώσει - έστω και «πάρα τρίχα» - τόσες φορές; Αν είναι έτσι, αυτή η πτυχή καθιστά το διήγημα ακόμα πιο επίκαιρο στις μέρες μας» καταλήγει.

Ένας χαμένος κόσμος

Μ. Καραγάτσης

Εικονογράφηση Νίκος Καμπασελέ

Επίμετρο Παναγιώτης Σφαλαγκάκος

Εκδόσεις της Εστίας, 2012, σελ. 87, τιμή 11 ευρώ

Γ. ΧΑΛΕΠΑΣ ( 14 Αυγούστου 1851 – Αθήνα, 15 Σεπτεμβρίου 1938)

Γ. ΧΑΛΕΠΑΣ ( 14 Αυγούστου 1851 – Αθήνα, 15 Σεπτεμβρίου 1938)                                          

Η ΚΟΙΜΩΜΕΝΗ

Μορφή γοητευτική και καταραμένη, αγιοποιημένη και μυθοποιημένη, με μια πορεία ζωής οδυνηρή σκληρή και μυθιστορηματική, ο Χαλεπάς είναι από τους πιο σημαντικούς δημιουργούς της νεοελληνικής τέχνης.

Γεννημένος στον Πύργο της Τήνου από οικογένεια μαρμαράδων, θα ξεκινήσει την πορεία του στις αρχές τις δεκαετίας του 1870 με σπουδές στο Πολυτεχνείο της Αθήνας και έπειτα στην περίφημη Βασιλική Ακαδημία των Ωραίων Τεχνών του Μονάχου. Στην συνέχεια η εξέλιξη της ζωής και του έργου του είναι τα στοιχεία εκείνα που θα εδραιώσουν την φήμη και τον μύθο του, καταξιώνοντας τον όσο κανέναν άλλο καλλιτέχνη στη συλλογική συνείδηση.
Θα περιπλανηθεί στους δρόμους της τρέλας, θα γνωρίσει τα σκοτάδια του εγκλεισμού και της απομόνωσης, θα βιώσει την απαγόρευση και την καταπίεση, θα βυθιστεί στη σιωπή, τη μοναξιά και την «ανυπαρξία».
Το έργο του «Η Κοιμωμένη» αποτελεί το πιο αναγνωρίσιμο έργο της νεοελληνικής τέχνης.  Ξαπλωμένη σε αρχαιοπρεπές ανάκλιντρο, με το επάνω μέρος του σώματος ανασηκωμένο να ακουμπά σε μαξιλάρι, η νεαρή γυναίκα βυθίζεται σε γαλήνιο ύπνο - για τους αρχαίους ο Ύπνος είναι ο δίδυμος αδελφός του Θανάτου, για τους κλασικιστές ο θάνατος θεωρείται ο δίχως όνειρα ύπνος. Ο Χαλεπάς αξιοποιεί καθιερωμένους τύπους, προσφιλείς και διαδεδομένους στην επιτύμβια ευρωπαϊκή γλυπτική των αρχών του 19ου αιώνα (ξαπλωμένη γυναίκα που κοιμάται πάνω σε σαρκοφάγο, παρθενική μορφή που κρατά σταυρό ως σύμβολο θανάτου και λύτρωσης).
Αν και ξεκινάει με βάση τα αρχαία πρότυπα που είχαν περάσει στη γλυπτική του μπαρόκ και του κλασικισμού, σχεδιάζει και πλάθει ένα έργο πνοής, ξεχωριστό για την οικονομία των εκφραστικών του μέσων, στο οποίο η κλασικιστική χάρη υποχωρεί στη φυσιοκρατική απόδοση της νεαρής γυναίκας, στο όμορφο πρόσωπο με τα μισάνοιχτα χείλη, στην ελεγειακή αποτύπωση της θλίψης.
Η επεξεργασία του υλικού ενεργοποιεί την στιλπνότητα των γυμνών μερών, τις καλοσχηματισμένες καμπύλες του σώματος που διαγράφονται κάτω από το ρούχο και το σεντόνι, τη ρυθμική οργάνωση και τις διακοσμητικές λεπτομέρειες, τον συνδυασμό σχεδιαστικών και πλαστικών αξιών, την αμεσότητα της στιγμιαίας σύλληψης, την αίσθηση ηρεμίας και απόκοσμης σιωπής. «Καθαρά μπορεί να λεχθεί - σημειώνει το 1934 ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου - ότι το έργο αυτό είναι από τα πιο σπάνια που έδωσε η εποχή Χαλεπά σ' όλον τον κόσμο».
Η τεράστια φήμη της Κοιμωμένης δεν θα πρέπει να αναζητηθεί μόνο στην πρωτότυπη σύλληψη και απόδοση του θέματος αλλά, κατά κύριο λόγο, στο προσωπικό του δράμα. Η λαϊκή φαντασία θα συνδέσει αναπόσπαστα με τα δεσμά του έρωτα τον θάνατο της νεαρής Σοφίας με την «τρέλα» του, σε μια αναπάντεχη γοητευτική μυθοπλασία : ο νεαρός καλλιτέχνης που βάζει όλη την φλόγα της ψυχής του, την ένταση της δημιουργίας για να αποδώσει την νεκρή αγαπημένη του και στη συνέχεια χάνει τα λογικά του.
Από τον ιστορικό τέχνης Δημήτρη Παυλόπουλο έχει υποστηριχθεί ότι την Κοιμωμένη δεν τη δούλεψε σε μάρμαρο ο Χαλεπάς, αλλά ο Αλεξάκης Λάβδας, ένας ικανότατος μαρμαρογλύπτης, στενός φίλος και παλιός συμμαθητής του στο Σχολείο των Τεχνών, βοηθός του πατέρα του και για ένα διάστημα αρραβωνιασμένος με την αδελφή του Αικατερίνη. Την ίδια άποψη είχε διατυπώσει και ο Μιχάλης Τόμπρος σε άρθρο του στο περιοδικό Νέα Εστία (1954) και σε ομιλία του στην Ακαδημία Αθηνών (1971). Πάντως σε συνάντηση των δύο γλυπτών στην Αθήνα το 1930, ο Χαλεπάς απευθύνεται στον Λάβδα λέγοντας του : « Α!, ναι, εσύ μου την ξεχόντρισες», αναγνωρίζοντας δηλαδή τη συμβολή του στο πρώτο στάδιο της κατεργασίας του μαρμάρου.
Το μνημείο (Μάρμαρο, 77x178x76 εκ.) εκτίθεται στο Α' Νεκροταφείο Αθηνών, ενώ στην Εθνική Πινακοθήκη Αλέξανδρου Σούτσου υπάρχει το γύψινο εκμαγείο του μνημείου.
ΑΠΟ http://boulaki.pblogs.gr/

ΕΛΛΗ

ΕΛΛΗ 

Έλλη Ι (καταδρομικό)

Το ΒΠ Κ/Δ ΕΛΛΗ στη διάρκεια του μεσοπολέμου
Πληροφορίες
Έναρξη ναυπήγησης	1912
Καθέλκυση	1913
Ένταξη σε υπηρεσία	1914
Παροπλισμός	15 Αυγούστου 1940
Χρήση	Καταδρομικό
Κατάληξη	Βυθίστηκε στο λιμάνι της Τήνου από το ιταλικό υποβρύχιο Delfino
Γενικά χαρακτηριστικά
Εκτόπισμα	2.115 τόνοι
Μήκος	98
Πλάτος	12
Βύθισμα	4,3
Πρόωση	Τριπλέλικο
Ταχύτητα	26 kts μέγιστη, 18 το 1940
Πλήρωμα	238
Οπλισμός	3 πυροβόλα 152χιλ., 2 πυρ/λα των 66χιλ., 2 πυρ/λα 40χιλ. και 2 τορπιλλοσωλήνες (Τ/Σ) των 18΄΄, με μεταφορική ικανότητα 100 ναρκών

Στις 15 Αυγούστου του 1940, και περί ώρα 08:30' λίγο πριν τη λιτάνευση της ιερής εικόνας, και ενώ στη προκυμαία υπήρχε ήδη πολύς   κόσμος ,  υποβρύχιο " εν καταδύσει "    πλησίασε  τον θαλάσσιο χώρο εξαπολύοντας τρεις τορπίλες κατά του ευδρόμου ΕΛΛΗ, εκ των οποίων μόνο μία έπληξε αυτό, προκαλώντας έκρηξη στο μηχανοστάσιο και πυρπόληση των δεξαμενών πετρελαίου, με 9 νεκρούς και 24 τραυματίες. Οι δε άλλες δύο τορπίλες αστόχησαν και εξερράγησαν στη προκυμαία χωρίς ευτυχώς να προκαλέσουν θύματα. Παρά τις προσπάθειες όμως που κατέβαλε το πλήρωμα τελικά το ΕΛΛΗ βυθίστηκε περίπου μία ώρα μετά στις 09:45΄ και το πλήρωμα αναγκάστηκε να το εγκαταλείψει πηδώντας στη θάλασσα.
Για καλή τύχη των τραυματισμένων ναυαγών, στην περιοχή βρίσκονταν τα αλιευτικά σκάφη ΠΡΟΠΟΝΤΙΣ και ΕΛΕΝΗ, ιδιοκτησίας Μιχάλη Σπυρ. Πετυχάκη. Αψηφώντας τον κίνδυνο της αναμενόμενης εκρήξεως της Έλλης, ο Καπετάν Μιχάλης Πετυχάκης έδωσε σήμα στα σκάφη του να προσεγγίσουν και να περισυλλέξουν 24 τραυματίες ναυαγούς προτού υπάρξουν περισσότερα θύματα. Για την ηρωική του πράξη τιμήθηκε μαζί με το πλήρωμα του από τον Βασιλιά Γεώργιο και την Ελληνική κυβέρνηση με Τιμητική Ευαρέσκεια.
Στη συνέχεια το υποβρύχιο απομακρύνθηκε χωρίς να καταστεί γνωστή η ταυτότητά του. Από την έρευνα που διενεργήθηκε στη συνέχεια από πραγματογνώμονες αξιωματικούς του ελληνικού Βασιλικού Ναυτικού, επί των θραυσμάτων των τορπιλών που είχαν εκραγεί στη προκυμαία, διεπιστώθη αμέσως ότι επρόκειτο για ιταλικές τορπίλες.
Η τότε ελληνική κυβέρνηση (του Ι. Μεταξά) τήρησε απόλυτα μυστική την πραγματογνωμοσύνη εκείνη, (η οποία τελικά δημοσιεύτηκε με φωτογραφίες δύο ημέρες μετά την έναρξη του ελληνοϊταλικού πολέμου, δηλαδή στις 30 Οκτωβρίου του 1940), αλλά και με ταυτόχρονη απαγόρευση στον τύπο για οποιοδήποτε υπαινιγμό εθνικότητας του υποβρυχίου. Παρά ταύτα όμως από την πρώτη στιγμή η ελληνική κοινή γνώμη ουδεμία αμφιβολία έτρεφε περί της εθνικότητας των υπευθύνων.
Ο τότε πρέσβης της Ιταλίας στην Αθήνα κόμης Εμμανουέλε Γκράτσι στα απομνημονεύματά του αλλά και σε ενυπόγραφο άρθρο του που δημοσίευσε η ιταλική εφημερίδα "Τζιορνάλε ντελ Ματτίνο" (φ. 19-8-1945) αποκαλύπτει ότι αν και η Ιταλία ουδέποτε ομολόγησε επίσημα την άνανδρη και "πειρατική" εκείνη πράξη υποβρυχίου της, εν τούτοις το υποβρύχιο ήταν ιταλικό που διατάχθηκε να κινηθεί επί τούτου από την ιταλική βάση υποβρυχίων Λέρου κατά διαταγή του Γενικού Διοικητή Δωδεκανήσου Ντε Βέκι, που ήταν μέλος της φασιστικής τριανδρίας, που γνώριζε ότι εθιμικά στην Τήνο την ημέρα αυτή θα υφίστατο ελληνικό πολεμικό πλοίο. Έτσι απέπλευσε το υποβρύχιο στο οποίο μετά και από μια αεροπορική αναγνώριση δόθηκε η εντολή του τορπιλισμού. Βέβαια ο Ντε Βέκι ενήργησε κατ' εντολή του ίδιου του Μπενίτο Μουσολίνι.
Στο σημείο αυτό ο κόμης Γκράτσι δίνει ακόμη μια εξήγηση της αψυχολόγητης εκείνης ενέργειας του Μουσολίνι που πολύ πιθανόν να οφειλόταν σε δική του τηλεγραφική του αναφορά που είχε υποβάλει από την Αθήνα, στο ιταλικό υπουργείο εξωτερικών, δύο ημέρες πριν, στις 13 Αυγούστου, κατά την οποία ο Γκράτσι βεβαίωνε ότι η ελληνική κυβέρνηση (σύμφωνα με άποψη του Ι. Μεταξά) δεν μπορεί να λάβει θέση ενάντια της Αγγλίας που ήδη κυριαρχεί στην Ανατολική Μεσόγειο. Το τηλεγράφημα αυτό, πάντα κατά τον Γκράτσι, πιθανόν να το διάβασε ο Μουσολίνι στο Παλάτσο Βενέτσια την ίδια ημέρα το βράδυ ή το πολύ την επομένη το πρωί και του προκάλεσε έκρηξη παραφοράς δίνοντας αμέσως εντολή στον Ντε Βέκι να αποδείξει αμέσως στον Μεταξά "ποιος είχε πράγματι την κυριαρχία της Ανατολικής Μεσογείου" .