Αναδημοσίευση άρθρου από Νέα Ακρόπολη
Επίκτητος
Η μέθοδος του μεγάλου ψυχολόγου
Ο Επίκτητος από την Ιεράπολη της Φρυγίας υπήρξε ένας από τους πιο
κύριους φιλοσόφους της Νέας στοάς μαζί με τον Σενέκα και τον Μάρκο
Αυρήλιο. Η ιδιαιτερότητα του, έγκειται στο γεγονός ότι ανήκε στη τάξη
των δούλων και σε μεγάλη ηλικία έγινε απελεύθερος. Ο ίδιος αναγνώριζε
ότι η καθημερινή ζωή είναι γεμάτη δυσκολίες διαφόρων βαθμών και για αυτό
ανάλωσε τη ζωή του σκιαγραφώντας το μοναδικό μονοπάτι προς την ευτυχία,
την ολοκλήρωση και την ηρεμία, άσχετα από ποιες τυχαίνει να είναι οι
ιδιαίτερες περιστάσεις κάποιου.
Τα διδάγματα του,
απελευθερωμένα από τα αρχαία πολιτιστικά στολίδια τους έχουν μιαν
ανεξήγητα σύγχρονη εφαρμογή, μοιάζοντας πολλές φορές με την καλύτερη
εκδοχή της σύγχρονης ψυχολογίας. Για αυτό και η σκέψη του θεωρήθηκε ως
μία από τις κεντρικές ρίζες της σύγχρονης ψυχολογίας της
αυτοδιαχείρισης.
Ο Επίκτητος πίστευε ότι ο κύριος σκοπός της
φιλοσοφίας είναι να βοηθήσει τους κοινούς ανθρώπους να ανταπεξέλθουν
αποτελεσματικά στις προκλήσεις της καθημερινής ζωής και να
αντιμετωπίσουν τις αναπόφευκτες σοβαρές απώλειες, τις απογοητεύσεις και
τις λύπες της ζωής.
Η ΖΩΗ ΤΟΥ
Για την ζωή του Στωικού φιλοσόφου του 1ου μ.Χ αιώνα δεν υπάρχουν
επαρκείς και ασφαλείς πληροφορίες, παρόλα αυτά θεωρείται ότι υπήρξε
σύγχρονος του Πλούταρχου γεννημένος δούλος γύρω στο 50 μ.Χ. σε μία από
τις σημαντικότερες εμπορικές πόλεις της Φρυγίας, την Ιεράπολη, καθώς και
ότι πέθανε ανάμεσα στα 125 με 130 στην Νικόπολη της Ηπείρου σε ηλικία
88 ετών.
Το όνομα του «Epictutus» προέρχεται από την λατινική
μεταφορά του ελληνικού «Επίκτητος» που σημαίνει αποκτηθείς, κερδηθείς
και ο ίδιος πέρα από δούλος ήταν κουτσός, ασθενικός και φαινομενικά
ντροπαλός. Η αναπηρία του σύμφωνα με τον Κέλσο οφείλεται στον κύριο του
τον Επαφρόδιτο (εκτελεστικό γραμματέα του Νέρωνα). Ο Κέλσος αναφέρει
πως όταν κάποτε ο Επαφρόδιτος έστριψε το πόδι του Επίκτητου, ο ίδιος
παρατήρησε χαμογελώντας «θα το σπάσεις» και όταν τελικά έσπασε το πόδι
του, απάντησε ήρεμα: «Δεν σου το είπα». Αυτή η ανέκδοτη αφήγηση αν και
μπορεί να απέχει πολύ από την αλήθεια, μας εισάγει ωστόσο στη φιλοσοφικό
σκέψη της Νέας Στοάς του Στωικισμού που εκπροσωπείσαι με το δικό του
ιδιαίτερο τρόπο ο Επίκτητος, μαζί με τον Σενέκα και τον Μάρκο Αυρήλιο.
Στο
ξεκίνημα του από νεαρή ηλικία ο Επίκτητος έδειξε ανώτερο πνευματικό
ταλέντο, παρακολουθώντας μαθήματα Στωικισμού στην Ρώμη από τον ξακουστό
φιλόσοφο, Γάιο Μουσώνιο Ρούφο. Σε σύντομο χρονικό διάστημα ωστόσο έγινε ο
πιο φημισμένος μαθητής του, αποκτώντας σταδιακά την ελευθερία του.
Ο
Επίκτητος έφυγε από τη Ρώμη το 94 μ.Χ. (ήδη πασίγνωστος ως δάσκαλος),
όταν ο αυτοκράτορας Δομιτιανός απειλούμενος από την αυξανόμενη
«φιλοδημοκρατική» επιρροή των φιλοσόφων, τους εξόρισε. Τότε επιλέγει να
περάσει το υπόλοιπο της ζωής εξόριστος στην Νικόπολη της Ηπείρου,
ζώντας σεμνά σε μία μικρή καλύβα πάμπτωχος χωρίς το παραμικρό έσοδο, με
πλήρη περιφρόνηση προς τα υλικά αγαθά, μόνος και ασκητικός,
αποφεύγοντας κάθε ενδιαφέρον για φήμη, περιουσία και δύναμη. Εκεί ιδρύει
την φιλοσοφική του σχολή διδάσκοντας στο πολυπληθές ακροατήριο του για
το πως να ζήσει κανείς με μεγαλύτερη αξιοπρέπεια και ηρεμία.
ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ
Ο Επίκτητος δεν άφησε κανένα γραπτό λόγο αδιαφορώντας για την
υστεροφημία του. Ο Φλάβιος Αρριανός όμως, ένας από τους πιο πιστούς
μαθητές του, συνέθεσε μέσα από τις σημειώσεις των μαθημάτων του 2 έργα
που συγκροτούν τον κορμό της προφορικής διδασκαλίας του, τις
«Διατριβές» που αποτελούνται από 8 τόμους (μόνο 4 έχουν σωθεί) και το
«Εγχειρίδιο» που είναι μία επιτομή των κυριότερων διδασκαλιών του,
επιλεγμένες μέσα από τις «Διατριβές». Επίσης ανάμεσα στους πιο
διαπρεπείς θαυμαστές του υπήρξε και ο νεαρός Μάρκος Αυρήλιος Αντωνίνος, ο
οποίος τελικά έγινε αυτοκράτορας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας
κληρονομώντας μας τους Στοχασμούς του (Meditations – Τα Εις Εαυτόν),
των οποίων οι στωικές ρίζες βρίσκονταν στα ηθικά διδάγματα του
Επίκτητου.
Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ
Στη διδασκαλία του ο Επίκτητος δεν μπορούμε να πούμε ότι
καινοτομεί ή ότι αναθεωρεί την «Στωική γραμμή». Παρ΄όλο που υπήρξε
λαμπρός δάσκαλος της λογικής και του διαλογισμού, το κύριο
χαρακτηριστικό έγκειται στο να σφραγίζει με τη δύναμη του νου και την
οξυδέρκεια της παρατήρησης του την εποχή του, προσανατολίζοντας το
δυναμικό της φιλοσοφίας προς τα ανθρώπινα συνηθισμένα προβλήματα.
Εξαιτίας αυτής του της ικανότητας λέγεται ότι μπορούσε να γεννήσει ότι
αισθήματα ήθελε στους ακροατές του. Η συμπεριφορά του ήταν εκείνη του
ανοιχτόκαρδου, ταπεινού δασκάλου που παρότρυνε τους μαθητές του να
μάθουν να ζουν σοφά, παίρνοντας τη ζωή τους στα σοβαρά και ο ίδιος ήταν
το καλύτερο παράδειγμα για αυτούς, εφόσον «ζούσε το λόγο του», δηλαδή
πραγμάτωνε αυτά που έλεγε.
Ο Επίκτητος πίστευε ότι ο κύριος
σκοπός της φιλοσοφίας είναι να βοηθήσει τους κοινούς ανθρώπους να
ανταπεξέλθουν αποτελεσματικά στις προκλήσεις της καθημερινής ζωής και
να αντιμετωπίσουν τις αναπόφευκτες σοβαρές απώλειες, τις απογοητεύσεις
και τις λύπες της ζωής. Η ηθική διδασκαλία του είναι απογυμνωμένη από
συναισθηματικότητα, ευσέβεια, και ακατανόητες μεταφυσικές ορολογίες.
Για
τον Επίκτητο, η ευτυχισμένη ζωή και η ζωή της αρετής είναι συνώνυμες. Η
ευτυχία και η προσωπική ολοκλήρωση είναι οι φυσικές συνέπειες του να
κάνεις το σωστό. Αντίθετα από πολλούς φιλοσόφους της εποχής του, ο
Επίκτητος ενδιαφερόταν λιγότερο να καταλάβει τον κόσμο, από το να
καθορίσει τα συγκεκριμένα βήματα που πρέπει να κάνει για την επιδίωξη
της ηθικής υπεροχής.
Μέρος της μεγαλοφυΐας του είναι η έμφαση του
για ηθική πρόοδο υπεράνω της επιδίωξης για ηθική τελειότητα. Με μία
οξεία αντίληψη του πόσο εύκολα εμείς οι άνθρωποι εκτρεπόμαστε από το να
ζούμε με βάση τις ανώτερες αρχές μας, μας προτρέπει να θεωρήσουμε τη
φιλοσοφική ζωή σας προοδευτικά βήματα, τα οποία πλησιάζουν σταδιακά προς
τα αγαπημένα μας προσωπικά ιδανικά.
Η ιδέα του Επίκτητου σχετικά
με την «καλή ζωή» δεν είναι θέμα του να ακολουθήσουμε «έναν οδηγό
αγοράς», τυφλές εντολές, αλλά να εναρμονίσουμε τις πράξεις μας με τη
φύση. Ο σκοπός δεν είναι να κάνουμε καλές πράξεις για να κερδίσουμε την
εύνοια των θεών ή το θαυμασμό των άλλων, αλλά να επιτύχουμε την
εσωτερική γαλήνη και κατ’ αυτό τον τρόπο τη διαρκή προσωπική ελευθερία. Η
καλοσύνη είναι μία επιχείρηση ίσων ευκαιριών, διαθέσιμη στον καθένα την
κάθε στιγμή: φτωχό ή πλούσιο, μορφωμένο ή απλοϊκό άνθρωπο. Δεν είναι η
αποκλειστική δικαιοδοσία των «επαγγελματιών» του πνεύματος, όπως
μοναχών, αγίων ή ασκητών.
Ο Επίκτητος προώθησε μία αντίληψη της
αρετής που ήταν απλή, συνηθισμένη και καθημερινή στην έκφραση της. Αντί
των ασυνήθιστων ξεχωριστών επιδείξεων καλοσύνης, ήταν υπέρ μιας ζωής που
να τη ζει κανείς σταθερά, σύμφωνα με τη θεία θέληση.
Η συνταγή
του Επίκτητου για τη καλή ζωή επικεντρωνόταν σε τρία θέματα: να γίνεις
κύριος των επιθυμιών σου, να εκτελείς τα καθήκοντα σου, και να μάθεις να
σκέπτεσαι καθαρά για τον εαυτό σου και για τις σχέσεις σου με την
ευρύτερη ανθρώπινη κοινωνία.
Το αληθινό έργο ενός ανθρώπου ο
ίδιος αναφέρει ο Επίκτητος πως είναι: «Να μάθει πώς να απαλλάσσει τη ζωή
του από τις οδύνες, τους θρήνους, τα «Αχ, εγώ» τα «Πόσο δυστυχισμένος
είμαι», από τις συμφορές και τις αναποδιές και να κατανοήσει τι είναι ο
θάνατος, η εξορία και η φυλάκιση, και (όπως ο Σωκράτης με το κώνειο),
να μπορεί αν βρεθεί στη φυλακή να πει «Αγαπητέ μου Κρίτωνα, αν αυτό
ευχαριστεί του θεούς, ας γίνει» και όχι «Εγώ είναι ένας γέρος και φτωχός
άνθρωπος».
Για το ρόλο του σαν δάσκαλος ο Επίκτητος αναφέρει
αντίστοιχα ότι «θέλει να κάνει τους μαθητές του, όχι μόνο ελεύθερους,
γαλήνιους και ευτυχισμένους αλλά και ατάραχους μπροστά στα εμπόδια, την
καταπίεση και τον καταναγκασμό».
Συνεπώς ο ίδιος αναγνώριζε ότι η
καθημερινή ζωή είναι γεμάτη δυσκολίες διαφόρων βαθμών. Ανάλωσε τη ζωή
του σκιαγραφώντας το μοναδικό μονοπάτι προς την ευτυχία, την ολοκλήρωση
και την ηρεμία, άσχετα από ποιες τυχαίνει να είναι οι ιδιαίτερες
περιστάσεις κάποιου. Τα διδάγματα του, όταν απελευθερωθούν από τα αρχαία
πολιτιστικά στολίδια τους έχουν μιαν ανεξήγητα σύγχρονη εφαρμογή. Κατά
διαστήματα, η φιλοσοφία του μοιάζει με την καλύτερη εκδοχή της σύγχρονης
ψυχολογίας. Η σκέψη του θεωρήθηκε ως μία από τις κεντρικές ρίζες της
σύγχρονης ψυχολογίας της αυτοδιαχείρισης, καθώς η θεραπεία δεν απαιτεί
πάντα την αντιμετώπιση τόσο των φυσιολογικών ζητημάτων όσο των
ψυχολογικών, δίνοντας έτσι τα καλύτερα δυνατά αποτελέσματα.
Ας δούμε κάποιες από τις συμβουλές του προς αυτήν την κατεύθυνση:
«Για
οτιδήποτε μας συμβαίνει να θυμόμαστε να στραφούμε στον εαυτό μας και να
αναρωτηθούμε πόση δύναμη έχουμε για να το αντιμετωπίσουμε».
Ας
ακολουθήσουμε το παράδειγμα του αθλητή και ας πούμε: «Για αυτό έχω κάνει
εξάσκηση, για αυτό έχω κάνει προπόνηση», έτσι δεν θα μας συμβεί κάτι
χειρότερο από αυτό που μπορεί να περιμένουμε, εφόσον έχουμε
προετοιμαστεί για αυτό. Κάθε φορά που βρισκόμαστε σε μία δύσκολη θέση,
ας πούμε στον εαυτό σας: «Αυτό δεν απασχολεί ούτε το φτωχό μου κορμί ή
την φτωχή μου περιουσία, ούτε τις ασήμαντες πεποιθήσεις μου. Για μένα
όλα είναι καλά σημάδια αν το θέλω, γιατί όποια και αν είναι η τελική
έκβαση μπορώ να ωφεληθώ από αυτή».
Είναι σημαντικό να μπορούμε
βλέπουμε την θετική πλευρά των πραγμάτων, η αρνητική προοπτική δεν είναι
πάντα ούτε απαραίτητη, ούτε και η καλύτερη λύση: «Όμως τι γίνεται αν
(μερικά πράγματα ή άνθρωποι που έχασα) είναι απαραίτητα σε μένα; Μην
τοποθετούμε τα συναισθήματα μας πάνω τους και τότε δεν είναι. Μην πούμε
στον εαυτό μας ότι μας είναι αναγκαία και τότε δεν θα είναι».
Ας
αποφύγουμε να μιλάμε με αυτό τον τρόπο: «Πόσο άτυχος είμαι που μου
συνέβη αυτό». Αλλά καλύτερα ας πούμε «Πόσο τυχερός είμαι, γιατί παρόλο
που μου συνέβη αυτό, συνεχίζω να ζω ήρεμος, αφού δεν έχω συντριβεί από
το παρόν, ή δεν τρομάζω για το μέλλον», ή ακόμη «Αυτό δεν είναι
κακοτυχία, αλλά το γεγονός ότι το υπομένω με καλή διάθεση είναι μεγάλη
τύχη».
Μπορούμε να μιμηθούμε το Σωκράτη που αντί να μοιρολογεί
όταν βρισκόταν στην φυλακή έγραφε ύμνους, ή τον Αγριππίνο τον Στωικό που
όταν κάτι τον ταλαιπωρούσε: «έγραφε ένα εγκώμιο γι’ αυτό, αν είχε
πυρετό για τον πυρετό, αν υπόφερε για κάποια ατίμωση, για την ατίμωση,
αν εξοριζόταν, για την εξορία. Και κάποτε… όταν ετοιμαζόταν να
προγευματίσει κάποιος του ανάγγειλε ότι ο Νέρωνας διέταξε να τον
εξορίσουν. Και αυτός τότε απάντησε: «θα προγευματίσουμε στην Αρικία (μια
τοποθεσία έξω από την Ρώμη)».
Το να υιοθετήσουμε τη στάση του
θεατή στα προβλήματα μας, είναι μία λύση, ας προσπαθήσουμε να είμαστε
τόσο λογικοί και αντικειμενικοί απέναντι τους, όπως ακριβώς είμαστε
απέναντι στα προβλήματα των άλλων. Όταν σπάσει το φλιτζάνι κάποιου άλλου
παρατηρεί ο Επίκτητος είμαστε έτοιμοι να κάνουμε τη δήλωση: «Τέτοια
πράγματα συμβαίνουν». Παρόμοια όταν πεθάνει το παιδί ή η γυναίκα κάποιου
άλλου λέμε: «Αυτή είναι η μοίρα του ανθρώπου». Από την άλλη μεριά, όταν
το δικό μας φλιτζάνι σπάσει ή τα αγαπημένα μας πρόσωπα χαθούν
φωνάζουμε: «Αχ εγώ ο άτυχος, πόσο δυστυχισμένος είμαι». Αν κάτι μας
ενοχλεί, να θυμόμαστε ότι δεν μπορούμε από το τίποτα να βγάλουμε κάτι.
Να συνειδητοποιήσουμε ότι το κάθε τι έχει την αξία του: «Ας πούμε στον
εαυτό μας ότι αυτό είναι το τίμημα για τη γαλήνη του μυαλού μας, αυτό
είναι το τίμημα για την ηρεμία του πνεύματος μας, γιατί τίποτα δεν
κερδίζεται χωρίς κάποιο τίμημα»
Κάθε δυνατή επιθυμία μας μπορεί
να είναι καταπιεστική καθώς ο πόθος μας για αυτήν μπορεί να μας
εξουσιάσει και να μας παραπλανήσει, γι’ αυτό ο Επίκτητος παρατηρεί πως:
«Η ελευθερία δεν επιτυγχάνεται από την ικανοποίηση της επιθυμίας αλλά
από την εκμηδένιση της». Μπορούμε να διασκεδάζουμε με τα προβλήματα μας:
«Πρόκειται να πεθάνω αλλά μήπως και οι άλλοι θα ζήσουν για πάντα;
Μήπως είμαι ο μοναδικός που θα αποκεφαλιστώ τώρα ή μήπως θα πρέπει να
αποκεφαλιστούμε όλοι για να ηρεμήσω;
Είναι λάθος να αφήνουμε να
ριζώνουν στο νου μας αρνητικές σκέψεις και εικόνες γιατί : Αν κεντρίζει
τη φαντασία μας ένα πράγμα που δεν μπορούμε να ελέγξουμε, ας το
αντιμετωπίσουμε με την νόηση μας, ας τη νικήσουμε, μην την αφήσουμε να
δυναμώσει ή να φτάσει στο επόμενο σκαλοπάτι που είναι το να ζωγραφίζει
(στο νου μας) τις εικόνες που αυτή θέλει (η φαντασίωση). Ας
προσπαθήσουμε να αποσπαστούμε από τις θλιβερές σκέψεις μας και να
σκεφτούμε κάτι άλλο, εξασκώντας τον νου μας.
Τελικά ίσως ο
Επίκτητος ενδιαφερόταν περισσότερο για την θεραπεία του εαυτού μας παρά
για τις αφηρημένες θεωρίες του Εγώ. Η ηθική του είναι μία ηθική
ατομικής απελευθέρωσης από τα ψυχολογικά δεσμά, γι’ αυτό και η
διδασκαλία του Επίκτητου είναι τόσο παραδοσιακή όσο και εξίσου σύγχρονη.
Σε μία κοινωνία που σήμερα (στην πράξη αν όχι ρητά) θεωρεί την
επαγγελματική επιτυχία, τα πλούτη, τη δύναμη, και τη φήμη επιθυμητά
πράγματα, άξια προς θαυμασμό, ο Επίκτητος τα θεωρεί ασήμαντα και άσχετα
προς την αληθινή ευτυχία. Εκείνο που τον ενδιαφέρει πρωταρχικά είναι τι
είδους άτομο γίνεσαι, τι είδους ζωή κάνεις. Γιατί το να ανακαλύπτουμε
τον εαυτό μας είναι στην καλύτερη περίπτωση να ανακαλύπτουμε το καλό
μάλλον, παρά την καρδιά μας που στην χειρότερη περίπτωση μπορεί να μας
οδηγήσει σε μία εξωτερική παραπλανητική έκφραση.
Συνεπώς η
προσφορά του Επίκτητου στη διαμόρφωση νέων ιδεών στη φιλοσοφία είναι
ελάχιστη ως ανύπαρκτη. Η προφορά του όμως στην προσαρμογή ιδεών στο νου
και το συναίσθημα των αναζητητών είναι πολύ σημαντική.
Ο
Επίκτητος δεν καινοτομεί ούτε το επιδιώκει, ούτε καν πιστεύει ότι
χρειάζεται. Αυτό που όμως κάνει είναι να ζωντανεύει τους ορισμούς, να
οικοδομεί αξίες στις ψυχές των Ανθρώπων και να ξυπνάει τους μικρούς
κοιμώμενους πρίγκιπες στις καρδιές μας. Είναι η φωνή της συνείδησης όταν
η σάρκα φαίνεται να καταδυναστεύει το πνεύμα, που μαστιγώνει την
αδικία, την φαυλότητα και τον υλισμό.
Είναι ο δούλος που
κοροϊδεύει τους αφέντες όλου του κόσμου και οδηγεί στην πραγματική
ελευθερία, όποιον δοκιμάζει να πιει από την πηγή του ενθουσιασμού του.
Είναι
το πιο φωτεινό παράδειγμα που μέσα στους αιώνες φωτίζει τις μέρες μας,
τόσες όμοιες με τότε, για να μας εμπνεύσει την αγάπη, την αδελφοσύνη,
τον ηρωισμό, την ταπεινότητα και την αυτάρκεια. Είναι τέλος, ο άνθρωπος
που μιλούσε, με αγωνία και θέρμη στον μαθητή του και του έδινε μία
συμβουλή που είναι και για εμάς χρήσιμη σήμερα όσο ποτέ:
«Τα
ωραία λόγια, άλλωστε δεν λείπουν σήμερα. Τα βιβλία των Στωικών είναι
γεμάτα από τέτοια. Τι λείπει, λοιπόν; Αυτός που θα τα εφαρμόσει, με
έμπρακτη μαρτυρία υπέρ των λόγων. Να αναλάβεις, λοιπόν, τον ρόλο αυτό,
ώστε να μην χρησιμοποιούμε παλαιά παραδείγματα αλλά να έχουμε και κάποιο
σύγχρονο παράδειγμα».
Βιβλιογραφία:
1.Επίκτητος «Η Τέχνη του Ζην», σε μία νέα ερμηνεία από τη Sharon Lebell, εκδόσεις Πύρινος Κόσμος 2002
2. Επίκτητος – Ζωή & Στωικισμός, Τζέησον Ξενάκης, εκδόσεις Νεφέλη 1983
3. Επίκτητος «Άπαντα», εκδόσεις Κάκτος 1994
4. Επίκτητος «Διατριβές», εκδόσεις Ζήτρος 1997
5. Επίκτητος «Εγχειρίδιο» εκδόσεις Ενάλιος
6. «Η φιλοσοφία του Επίκτητου», Μάρτιος 1997, άρθρο στο περιοδικό Νέα Ακρόπολη
