Οι πρόγονοί μας, γράφει ο Μ. Α. Τιβέριος,
σπάνια έπιναν «άκρατον τον οίνον».
Η μείξη του με νερό τους εξασφάλιζε, εκτός από την πνευματική διαύγεια και την ψύξη του ποτού.
Είχαν οι
αρχαίοι Έλληνες υποκατάστατα των σημερινών ψυγείων και ακόμη, είχαν την
δυνατότητα να ψύχουν τα διάφορα ποτά τους; Και στα δύο αυτά ερωτήματα η
απάντηση είναι θετική. Ωστόσο ακόμη και η πιο σύντομη ανάπτυξή τους
απαιτεί έκταση που ξεπερνά τον περιορισμένο χώρο μιας επιφυλλίδας. Έτσι
θα περιοριστώ στο δεύτερο ερώτημα, επιφυλασσόμενος σε μια άλλη, ελπίζω
επίσης καλοκαιριάτικη, επιφυλλίδα να ασχοληθώ και με το πρώτο.
Όπως είναι
γνωστό, το κατ' εξοχήν ποτό των αρχαίων Ελλήνων ήταν ο «θείος οίνος».
Άνδρες, γυναίκες και παιδιά γεύονταν το ένθεο αυτό ποτό και ιδιαίτερα οι
πρώτοι, που συνομιλούσαν και φλυαρούσαν ατέλειωτες ώρες κάθε μέρα στους
ανδρώνες πίνοντας κρασί. Οι συμμετέχοντες στις κρασοκατανύξεις αυτές
συνήθως δεν έχαναν τη διαύγεια του νου τους επειδή το κρασί που
κατανάλωναν ήταν νερωμένο. Σπάνια, και για πολύ συγκεκριμένους σκοπούς,
οι αρχαίοι Έλληνες έπιναν ανέρωτο κρασί, «άκρατον οίνον».
Η
ανάμειξη του κρασιού με το νερό γινόταν μέσα σε μεγάλα ευρύστομα
αγγεία, γνωστά ως κρατήρες, και η συνήθης αναλογία ήταν τρία μέρη νερού
προς ένα οίνου. Αυτή την αναλογία προτείνει και ο Ησίοδος, ο ποιητής της
υπαίθρου, δεν λείπουν ωστόσο γραπτές μαρτυρίες που κάνουν λόγο για
μείξη με νερό σε μεγαλύτερη αναλογία. Αυτή ακριβώς η κυριαρχία του νερού
ήταν που απέτρεπε πολλές δυσάρεστες καταστάσεις για τους πότες.
Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια που βάζει ο κωμικός ποιητής Αλέξις
(4ος-3ος αι. π.Χ.) στο στόμα του Σόλωνα: «Ήδη από τα κάρα τον πουλάνε
(τον οίνον) νερωμένο, όχι βέβαια για να κερδίσουν κάτι παραπάνω, αλλά
γιατί προνοούν για τους αγοραστές, να έχουν μετά την οινοποσία το κεφάλι
ελαφρύ» (μτφρ. Μ. Κοπιδάκη).
Το νερό που
χρησιμοποιούσαν για το αραίωμα του κρασιού φρόντιζαν να προέρχεται από
«σκιαράν παγάν» (πηγή), από «κρήνην αέναον και απόρρυτον» ή από «ψυχρόν
φρέαρ». Έτσι μαζί με τη μείξη του κρασιού τους οι αρχαίοι πετύχαιναν
συγχρόνως και την ψύξη του. Πολύ διαδεδομένη ήταν και η πρακτική να
χρησιμοποιούν και νερό που προερχόταν από λιώσιμο χιονιού, το οποίο, ως
γνωστόν, το συντηρούσαν ακόμη και το καλοκαίρι και το εμπορεύονταν.
Ωστόσο είχαν εφεύρει και ιδιαίτερους τρόπους ψύξης του κρασιού. Γύρω στα
μέσα του 6ου αι. π.Χ. επινόησαν ένα αγγείο ειδικής κατασκευής που
επέτρεπε την ψύξη του οίνου και τη διατήρησή του σε ψυχρή κατάσταση όσο
αυτός βρισκόταν αποθηκευμένος σε μεγάλα στενόστομα αγγεία, στους
αμφορείς, προτού μεταφερθεί στους κρατήρες. Πιο συγκεκριμένα
κατασκεύασαν έναν ειδικό τύπο αμφορέα με κύριο γνώρισμα τα διπλά του
τοιχώματα. Με την βοήθεια των εσωτερικών τοιχωμάτων δημιουργούνταν ο
κατ' εξοχήν χώρος του αγγείου, μέσα στον οποίο έχυναν, από το στόμιό
του, το κρασί. Ο χώρος που σχηματιζόταν από τα εξωτερικά τοιχώματα και
περιέβαλλε τον εσωτερικό γέμιζε με τη βοήθεια μιας προχοής που βρισκόταν
στο πάνω μέρος με ψυχρό νερό ή χιόνι.
Έτσι πετύχαιναν τη μόνιμη ψύξη του κρασιού, αφού εύκολα μπορούσαν να
ανανεώνουν το ψυκτικό μέσο, όταν αυτό έλιωνε και ζεσταινόταν, με φρέσκο.
Διά μέσου μιας οπής που βρισκόταν στο κάτω μέρος του αγγείου
απομάκρυναν το ζεστό νερό και στη συνέχεια, σφραγίζοντάς την, έριχναν
στον εξωτερικό χώρο του φρέσκο χιόνι ή κρύο νερό. Τέτοια αγγεία, γνωστά
στους αρχαιολόγους ως αμφορείς - ψυκτήρες, κατασκευάζονταν στο δεύτερο
μισό του 6ου αι. π.Χ. στην Αθήνα, αλλά και σε ένα άλλο μέρος του αρχαίου
ελληνικού κόσμου, πιθανόν στο Ρήγιο της Μεγάλης Ελλάδας, στη Ν. Ιταλία.
Ανάλογες κατασκευαστικές λεπτομέρειες που πετύχαιναν την ψύξη του
κρασιού και γενικότερα υγρών συναντούμε σποραδικά και σε άλλα οινοφόρα
αγγεία των αρχαίων Ελλήνων, όπως π.χ. σε οινοχόες.
Μέσα στο τρίτο τέταρτο του 6ου αι. π.Χ. Αθηναίοι κεραμείς βρήκαν έναν
άλλο τρόπο ψύξης κρασιού που εξυπηρετούσε καλύτερα τις ανάγκες των
συμποσιαστών. Ο προηγούμενος, που μόλις περιγράψαμε, απαιτούσε τη
γρήγορη κατανάλωση του κρασιού από τη στιγμή που αυτό περνούσε από τον
αμφορέα - ψυκτήρα στον κρατήρα. Αν όμως ο ρυθμός κατανάλωσης ήταν αργός,
τότε το κρασί μέσα στον κρατήρα θα έχανε τη δροσιά του.
Έτσι δημιουργήθηκε η ανάγκη να εφευρεθεί ένας άλλος τρόπος που θα
εξασφάλιζε μόνιμη ψύξη του κρασιού. Δηλαδή, όταν αυτό θα γέμιζε τα
κρασοπότηρα των αρχαίων γλεντζέδων, γνωστά κυρίως ως κύλικες, θα έπρεπε
να είναι ακόμη κρύο ή δροσερό. Επινοήθηκε έτσι ένα χαρακτηριστικό
μανιταρόσχημο αγγείο, το οποίο, αφού το γέμιζαν με κρασί, το
τοποθετούσαν μέσα στον κρατήρα που ήταν γεμάτος με κρύο νερό ή χιόνι.
Πετύχαιναν δηλαδή έναν τρόπο ψύξης που θυμίζει αυτόν με τον οποίο σήμερα
διατηρούμε κρύο ένα μπουκάλι σαμπάνιας ή κρασιού καθώς το τοποθετούμε
μέσα σε δοχείο που περιέχει παγάκια. Το κρασί το αντλούσαν από το
στενόστομο μανιταρόσχημο αγγείο, τον ψυκτήρα, όπως ονομαζόταν στην
αρχαιότητα, με τη βοήθεια μιας κουτάλας που είχε μακριά λαβή. Το σκεύος
αυτό οι αρχαίοι το ονόμαζαν αρύταινα ή κύαθο. Είναι πολύ πιθανό ότι το
κρασί στους ψυκτήρες αυτούς ήταν ανέρωτο, οπότε το αραίωμά του γινόταν
εκ των υστέρων, μέσα στα ίδια τα κρασοπότηρα, με κρύο νερό που έφερναν
με ένα κανάτι, την αρχαία οινοχόη. Έτσι, εκτός από τη μείξη του κρασιού,
πετύχαιναν συγχρόνως και την καλύτερη ψύξη του.
Ότι οι μανιταρόσχημοι ψυκτήρες, οι οποίοι με το ψηλό πόδι και το
φουσκωτό σώμα τους «επέπλεαν» μέσα στο κρύο νερό (ή στο χιόνι) του
κρατήρα, περιείχαν κρασί είναι σήμερα βέβαιο. Εκτός από ορισμένες
σχετικές παραστάσεις, το μαρτυρούν και τρία ιδιόμορφα αγγεία που έγιναν
σχετικά πρόσφατα γνωστά στην έρευνα. Πρόκειται ουσιαστικά για τρεις
κρατήρες που στο εσωτερικό τους έχουν ενσωματωμένο έναν ψυκτήρα.
Δηλαδή, κρατήρας και ψυκτήρας αποτελούν στις περιπτώσεις αυτές ένα
ενιαίο κατασκευαστικά σύνολο και γι' αυτό τα αγγεία αυτά τα αποκαλούμε
κρατήρες - ψυκτήρες. Στο κάτω μέρος τους φέρουν προχοή, η παρουσία της
οποίας δικαιολογείται μόνο αν δεχθούμε ότι διά μέσου αυτής απομακρυνόταν
το ζεστό πια νερό του αγγείου, όταν ανανέωναν το ψυκτικό υλικό του.
Επομένως το κρασί υποχρεωτικά πρέπει να βρισκόταν στον ψυκτήρα των
αγγείων αυτών. Άλλωστε, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι τα αγγεία αυτά
είχαν λειτουργία ανάλογη με αυτήν των αμφορέων - ψυκτήρων που είδαμε
παραπάνω. Ο τρόπος ψύξης που μόλις περιγράψαμε ήταν σε χρήση για 80
περίπου χρόνια και πιο συγκεκριμένα από το 530 ως το 460/50 π.Χ.
Οπωσδήποτε οι κρατήρες - ψυκτήρες δεν φαίνεται να ήταν ιδιαίτερα συχνοί
στην αρχαιότητα. Σποραδικά απαντώνται και σε άλλες εποχές, όπως π.χ.
ένας που βρέθηκε στη μυκηναϊκή Τίρυνθα και χρονολογείται στον 13ο αι.
π.Χ. Η σπανιότητά τους πρέπει να οφείλεται στο γεγονός ότι οι αρχαίοι
προτιμούσαν λίγο περισσότερο το κόκκινο κρασί που δεν απαιτεί ιδιαίτερη
ψύξη. Κυρίως όμως στο ότι, όπως ήδη είπαμε παραπάνω, το νερό με το οποίο
αραίωναν το κρασί φρόντιζαν να είναι «παγωμένο» έτσι ώστε δεν
απαιτούνταν καμία φροντίδα για περαιτέρω ψύξη του θείου αυτού ποτού.
Μιχάλης Α. Τιβέριος
Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας ΑΠΘ
tovima.gr (04/07/1999)
Μολιέρος
Παρίσι 15 Ιανουαρίου 1622 - Παρίσι 17 Φεβρουαρίου 1673. Γάλλος ποιητής,
ηθοποιός και θεατρικός συγγραφέας. Τη θεατρική του σταδιοδρομία
ξεκίνησε από το Παρίσι, όπου επί δύο χρόνια έδινε παραστάσεις, με
αποτέλεσμα να χρεοκοπήσει και να φυλακιστεί. Όταν αποφυλακίστηκε πήγε
στην Λιόν, την οποία χρησιμοποίησε ως έδρα για τις θεατρικές του
εξορμήσεις στην επαρχία, όπου έπαιζε κυρίως φαρσοκωμωδίες.
Στη Λιόν ανέβασε την πρώτη του άρτια κωμωδία, τον "Απερίσκεπτο" (1655),
που γνώρισε μεγάλη επιτυχία. Μετά από αυτό γεμάτος αισιοδοξία
ξαναγύρισε στο Παρίσι. Μέσα σε 15 χρόνια (1658-1673) έγραψε 20 κωμωδίες,
τις οποίες σκηνοθέτησε ο ίδιος, παίζοντας συγχρόνως και τους
κυριότερους ρόλους. Η δόξα του είχε φτάσει στο αποκορύφωμά της και τα
πλούτη του προκαλούσαν το φθόνο των συναδέλφων του. Όσο όμως αγαπήθηκε
από το λαό, τόσο μισήθηκε από τους ισχυρούς της εποχής του, τα
ελαττώματα των οποίων δεν δίσταζε να καυτηριάζει στις κωμωδίες του. Η
υπερκόπωση τελικά τον οδήγησε στο θάνατο στις 17 Φεβρουαρίου 1673. αφού
πρώτα είχε καταρρεύσει πάνω στην σκηνή. Η κηδεία του έγινε μυστικά,
γιατί ως ηθοποιός ήταν αφορισμένος από τον Πάπα. Και μόνο με τη
μεσολάβηση του βασιλιά δέχτηκε ο αρχιεπίσκοπος να στείλει ιερέα για την
κηδεία.
2 φλιτζάνια του τσαγιού σιμιγδάλι ψιλό
