Λέξεις που χάνονται
Το
βιβλίο μου “Λέξεις που χάνονται” κυκλοφόρησε τον Νοέμβρη του 2011 από
τις Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου. Περιέχει 366 ιστορίες λέξεων, μία για
κάθε μέρα και μία για τα δίσεκτα, για ισάριθμες λέξεις που δεν τις έχουν
τα σύγχρονα μεγάλα λεξικά μας, ξεκινώντας σε αλφαβητική σειρά από τον αβαγιανό και καταλήγοντας στο ψίκι.
Σε κάθε λέξη αφιερώνονται τρεις παράγραφοι, όχι περισσότερες από 200
λέξεις -αλλιώς το βιβλίο θα αποκτούσε διαστάσεις απαγορευτικές.
Όπως λέω και στο οπισθόφυλλο του βιβλίου: Τι είναι ο μαϊτζέβελος,
η κατσιφάρα και το ζεμπερέκι; Τι φτιάχνει ο κουγιουμτζής, πού δουλεύει ο
καλιοντζής και με τι ασχολείται ο παϊτέρης; Ποια είναι η μοναδική
ελληνική λέξη που αρχίζει από ζν; Σε ποιο μέρος του ελληνόφωνου κόσμου
θα καθίσετε στην τσαέρα και πού θα φάτε στην παδέλα; Ποιο φρούτο είναι
το ζαρταλούδι και ποιο η πατίχα; Είναι κακό να βάζει κανείς μαναφούκια;
Σε τι διαφέρει η μιντινέτα από τη μαντινούτα;
Τις απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα δεν πρόκειται να τις βρείτε σε
κανένα από τα δύο μεγάλα σύγχρονα λεξικά της ελληνικής γλώσσας που είναι
προσιτά στο ευρύ κοινό, δηλαδή το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής και το
λεξικό Μπαμπινιώτη. Μερικές ίσως να μην τις βρείτε σε κανένα λεξικό
γενικώς, θα τις βρείτε όμως στο βιβλίο που βλέπετε αριστερά στη
φωτογραφία.
Για να πάρετε μιαν ιδέα από το περιεχόμενο του βιβλίου, αντιγράφω εδώ ένα λήμμα, το ζιαφέτι.
Ζιαφέτι
Ζιαφέτι είναι το συμπόσιο, το φαγοπότι, το ξεφάντωμα, το γλέντι.
Δάνειο από τα τουρκικά, ziyafet, λέξη που έχει περάσει σε όλες τις
βαλκανικές γλώσσες. Ακούγεται και σήμερα, ιδίως για τα γλέντια που
γίνονται σε πανηγύρια και γενικά σε χωριά. Από την παρουσίαση του δίσκου
δημοτικής μουσικής Ζαγορίσιο ζιαφέτι αντιγράφω τον ορισμό: «Ζιαφέτι στο
Ζαγόρι είναι όταν μαζεύονται 25-30 άτομα, βάζουν ένα αρνί σε καφενείο
νύχτα και σου λένε έλα».
Σε ένα δημοτικό του Ολύμπου, όταν φέραν το κεφάλι του Τάκου στον
Πασά, έγινε «τρεις μέρες ζιαφέτι», ενώ αρκετά συχνά χρησιμοποιεί τη λέξη
ο Ρήγας στο Σχολείον των ντελικάτων εραστών. Στις Νησιώτικες ιστορίες ο
Εφταλιώτης θυμάται έναν γάμο όπου «ήτανε μια λάκερη βδομάδα, κάθε μέρα
κι απ’ ένα μεγάλο ζιαφέτι».
Η λέξη ωστόσο δεν ακούγεται μόνο στην Ήπειρο, τη βρίσκω επίσης
στα νησιά, την Κρήτη, τη Θράκη, πιθανώς και αλλού. Ζιαφέτι γινόταν
επίσης τα παλιότερα χρόνια όταν τελείωνε το χτίσιμο ενός σπιτιού και ο
νοικοκύρης τραπέζωνε τους μαστόρους. Ωραία λέξη το ζιαφέτι, κι ας μην
την έχουν τα νεότερα λεξικά· στους ζοφερούς καιρούς μας, θέλουμε πολλά
συνώνυμα της ευωχίας και της συντροφικότητας.
Προσπαθώ σε κάθε λήμμα να έχω παραθέματα από εμφανίσεις της λέξης σε
κείμενα μεγάλων συγγραφέων μας, θέλοντας να παντρέψω λεξικογραφία και
λογοτεχνία. Έτσι, πέρα από τη γεύση που παίρνει ο αναγνώστης από μεγάλα
έργα, μπορεί επίσης να μάθει τι είναι επιτέλους το καραντί που απειλεί
να μας μπατάρει στο ποίημα του Καββαδία, ποιον υβριστικό χαρακτηρισμό
για τους ιερείς είχε καταγράψει στο λεξικάκι του ο Καβάφης, πώς είχε
αποκαλέσει ο Βάρναλης τον Τσόρτσιλ, σε ποια λέξη είχε κολλήσει ο Άγγλος
μεταφραστής του Σεφέρη και τι εννοεί ο Μάρκος Βαμβακάρης όταν τραγουδάει
πως «κάνει σαρμάκο».
Για να σχηματίσετε μια εικόνα για το περιεχόμενο, ιδού μερικά λήμματα, το 1/10 του συνόλου, παρμένα περίπου στην τύχη:
αβαγιανός αλιτζές αντράλα αρουλίζω βεδούρα βοδώνω γερδέλι γκαϊλές γουλόζος διώμα ζαμπούνης ζνίχι καλιοντζής καρύτζαφλος κατσιφάρα κνικάτος κουρνάζος λιμπά μαναφούκι
μονομερίδα μπακράτσι μπονόρα ναμικιόρης ξαντιμεύω οσκρός πίζουλος πρέντζα ρομπατσίνα
σατίρι σοπάκι ταζέδικος ταυραμπάς τράφος τσίμπαλο φλετουρώ χάψη ψίκι
Νομίζω ότι οι Λέξεις που χάνονται είναι καλό για “βιβλίο
κομοδίνου”: αφού τα άρθρα είναι αυτοτελή, μπορεί κανείς να διαβάζει
ένα-δυο άρθρα και μετά να το αφήνει: δεν είναι ανάγκη να το διαβάσετε σε
μια καθισιά, ούτε να το ξεκινήσετε από την αρχή.
ISBN 978-960-8219-77-9
Για το βιβλίο μου Λέξεις που χάνονται έγραψαν:
* Ο Βασίλης Αγγελικόπουλος, στη στήλη “Υποβολείο” της Καθημερινής: Ψίκι
τι θα πει; • Σουβάλα; • Αντε, κάτι πιο εύκολο: Παξιμαδοκλέφτρα; • Α, το
απολαμβάνω το βιβλίο του Νίκου Σαραντάκου «Λέξεις που χάνονται» • «Eνα
ταξίδι σε 366 σπάνιες λέξεις» • πολλές από τις οποίες δεν θησαυρίζονται
σε κανένα λεξικό (Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου). • Oχι, το «καραντί» • (θα
μας μπατάρει) • είστε σίγουροι πως ξέρετε τι θα πει; • Καλά για το
«γάρμπος», τα έχουμε πει κι από εδώ. • Και με χάρη γραμμένο κάθε λήμμα. •
Oχι… άγαρμπα.
* Ο Δημήτρης Φύσσας, στη στήλη “Αναγνωστήριο” της Athens Voice:
Ο Σαραντάκος αποθησαυρίζει για κάθε μέρα του χρόνου μια διαφορετική
λέξη και μελετάει την ιστορία της. Κριτήριά του, να μην υπάρχουν σε
κανένα από τα τρέχοντα λεξικά, ταυτόχρονα όμως να έχουν ενδιαφέρον για
το σύγχρονο αναγνώστη. Η κατσιφάρα, ο μουχτούρης, τα σαντεκλέρια, ο
βαρδαλαμπούμπας, το ψίκι, ο τζελάτης, η ζολότα, το καβανόζι, τα πορίχια,
όλα αυτά και πολλά άλλα είναι δω και σας περιμένουν. Δεν συνιστάται για
δώρο σε οπαδούς του κ. Αδώνιδος Γεωργιάδου.
* Το βιβλίο παρουσιάστηκε στο δελτίο τύπου αρ. 92 (Μάιος 2012) της μεταφραστικής σχολής metaφραση.
* O Ριζοσπάστης, στο φύλλο της 12.5.2012:
Ο συγγραφέας αποδελτιώνοντας το λεξιλόγιο μεγάλων Ελλήνων ποιητών και
πεζογράφων κατέγραψε 366, σπάνια χρησιμοποιούμενες σήμερα λέξεις, που
όμως μπορεί να παραμείνουν «ζωντανές» αν τις μάθουμε. Ο συγγραφέας
παραθέτει με αλφαβητική σειρά και αναλύει εννοιολογικά τις 366 λέξεις,
δίνοντας την καταγωγική τους ρίζα και δείγματα στίχων και πεζογραφικές
φράσεις δημιουργών που χρησιμοποίησαν τις λέξεις αυτές, οι οποίες δεν
περιλαμβάνονται στα περισσότερα νεότερα λεξικά.
Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία
Το
βιβλίο μου “Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία” κυκλοφόρησε τον
Δεκέμβρη του 2009 από τις εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου και περιέχει,
όπως λέει ο υπότιτλός του, “τριάντα συν μία ιστορίες λέξεων που ίσως να
σας έχουν απασχολήσει”.
Πρόκειται για ιστορίες λέξεων, πολλές από τις οποίες είχαν
δημοσιευτεί αρχικά στην εφημερίδα Αυγή, την πρώτη Κυριακή κάθε μήνα,
αλλά και σε αυτό εδώ το ιστολόγιο. Ωστόσο, σε σχέση με τη διαδικτυακή
τους δημοσίευση τα άρθρα έχουν ξαναδουλευτεί και έχει προστεθεί κάμποσο
νέο υλικό στο καθένα.
Πολλές από τις λέξεις που με απασχολούν είναι «λέξεις της
επικαιρότητας», που ακούστηκαν κατά την προηγούμενη χρονιά (με την
ακαδημαϊκή σημασία της λέξης, από Σεπτέμβριο του 2008 έως Σεπτέμβριο του
2009), όπως Βατοπέδι, κουκούλα, βαρβαρότητα, γρίπη. Η τελευταία
χρονολογικά λέξη, με την οποία έκλεισε η ύλη του βιβλίου, είναι η λέξη
«νωπός» -θα θυμάστε τη νωπή εντολή για χάρη της οποίας
προκηρύχτηκαν οι εκλογές του Οκτωβρίου. Όμως, υπάρχουν κι άλλα άρθρα με
ιστορίες λέξεων εκτός επικαιρότητας, όπως χάος, φίλντισι, ταξίδι.
Επειδή οι δημοσιεύσεις στο ιστολόγιο έρχονται και παρέρχονται,
φτιάχνω τη σελίδα αυτή για να υπάρχει συγκεντρωμένο κάποιο ενημερωτικό
υλικό σχετικά με το βιβλίο.
Ενημέρωση: Το βιβλίο παρουσιάστηκε στον Ιανό (Σταδίου 24) στις 15 Μαΐου 2010 στις 12.30 το μεσημέρι. Περισσότερες λεπτομέρειες στο τέλος της ανακοίνωσης ή στην ειδική σελίδα που έχω φτιάξει.
Περιεχόμενα του βιβλίου
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
1.Τουρνουά – με αφορμή μια σχολική ερώτηση
Μια σημείωση για τις πηγές
2. Από τη σχολή στο σκουλαρίκι μέσω Άδωνη
3. Ο κίνδυνος ελλοχεύει πάντα δυο φορές
4. Από το Βατοπέδι στην Τοπλού – Τόπια, παιδιά και μπίζνες
5. Μια μουσαντένια ιστορία και το μούσι του Αυτοκράτορα
6. Τα Δεκεμβριανά και οι λέξεις των μηνών
7. Εξοστρακίστηκε ή εποστρακίστηκε;
8. Η ιστορία του δραγουμάνου
9. Δύσπεπτοι κεφτέδες
10. Τράπεζες και τάλιρα, δράμια και δραχμές
11. Χάνω, χάος, γκάζι
12. Το Mall, οι μπαλαδόροι και οι μπαλαρίνες
13. Υπάρχει λέξη ‘διπόρος’;
14. Το φελέκι δεν είναι κακιά λέξη
15. Κουκούλες, κουκούλια και κούκλες
16. Η βία, η βιασύνη και η μαμή
17. Κοινοβούλιο, Παρλαμέντο, παραβολές και παρόλες
18. Η λαθρομετανάστευσις εις τον λιμένα Πειραιώς
19. Μπλε και πράσινα παπαγαλάκια με νύχια γαμψά
20. Η Αφροδίτη των σπηλαίων και το φίλντισι
21. Βαρβαρότητα, βάρβαροι, μπράβοι
22. Το ντιμπέιτ και το ανύπαρκτο δίβατον
23. Ψήφοι και κάλπες, κουκιά και κάλπηδες
24. Η σέχτα δεν κόβει
25. Ο άγιος Ντοπιελεήμονας δεν φοράει παντελόνια
26. Τα ντράβαλα του ταξιδιού
27. Όχι το ίδιο συνδικάτο
28. Γρίπη και ινφλουέντζα
29. Στάχτη και μπούρμπερη, δυστυχώς
30. Μαργαριτάρια, μαργαρίτες και πέρλες
31. Επί του πιεστηρίου: Επειδή ο άλλος ήθελε νωπή την εντολή
Ευρετήρια
Προσθήκη, 21.2.2010: Εκτενή κριτική έγραψε στο ιστολόγιό του ο Θεόδωρος Μωυσιάδης, γλωσσολόγος ειδικός στην ετυμολογία.
Ενημέρωση: Το βιβλίο παρουσιάστηκε σε εκδήλωση που έγινε στον Ιανό (στην οδό Σταδίου στην Αθήνα), το Σάββατο 15 Μαΐου στις 12.30 το μεσημέρι.
Μίλησαν για το βιβλίο:
* Η Άννα Ιορδανίδου, καθηγήτρια γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών,
γνωστή από πολλά βιβλία της για τη γλώσσα και τη λεξικογραφία (ένα είχαμε παρουσιάσει εδώ).
* Ο Στρατής Μπουρνάζος, ιστορικός, υπεύθυνος των Ενθεμάτων της
Κυριακάτικης Αυγής, όπου φιλοξενείται κάθε μήνα η στήλη μου με τίτλο
ίδιον με του βιβλίου.
Το κίτρινο τριαντάφυλλο είναι ένα το ίδιο σε όλα τα πλάνα απλώς αλλάζει καθώς μεγαλώνει
Ο γνωστός ιβίσκος
Τα ρόδα του Μάη 
Δεν ξέρω πώς λέγεται
Ο κατακόκκινος ιβίσκος ακουμπά στο κάγκελο και ξεκουράζεται 
Τριαντάφυλλο με απαλό σομόν χρώμα ερωτοτροπεί με τον ήλιο 
Έχουν πιάσει κουβεντούλα τα λουλούδια
Δεν ξέρω το όνομά του τα φύλλα του είναι βελουδένια 
Το κίτρινο τριαντάφυλλο με την παρέα του αγκαλιά 
Κοκκινοφούξια τριαντάφυλλα 
Κίτρινος ιβίσκος 
Καρφιτσούνι μπλέ μώβ 
Ρόζ Γεράνια 
Καρφιτσούνι λευκό
Πορτοκαλοσομόν τριαντάφυλλα
Ρόζ τριαντάφυλλα 
Ρόζ - φούξια τριαντάφυλλο 
Μια ποικιλία γιασεμιού 
Η μπουκαμβίλια απλωμένη στον ήλιο 
Τριαντάφυλλα πορτοκαλοσομόν 
Τριαντάφυλλα πορτοκαλοκόκκινα 
Τριαντάφυλλα φούξια 
