Αναδημοσίευση άρθρου από Νέα Ακρόπολη
Ορφισμός - Πυθαγορισμός
«ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΣ ΟΡΦΙΣΜΟΥ - ΠΥΘΑΓΟΡΙΣΜΟΥ
ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ - ΣΤΟΧΟΙ- ΗΘΙΚΗ- ΑΠΟΦΑΣΗ»
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Η εργασία αυτή έχει γίνει για τη διδασκαλία του 6ου θέματος της Α΄
Ενότητας της εισαγωγικής σειράς. Παρουσιάζεται ο Ορφισμός και ο
Πυθαγορισμός με βάση τα τέσσερα στοιχεία που ορίζουν μια νοοτροπία
(εικόνα του κόσμου, , στόχοι, ηθική απόφαση) πράγμα που επιτρέπει να
φανεί ότι ο Πυθαγόρας είναι ο κύριος εκφραστής του Ορφισμού στη
φιλοσοφική του εκδοχή.Στις απαρχές της ελληνικής σκέψης συναντάμε τις
Σχολές Μυστηρίων που θα προηγηθούν και θα εμπνεύσουν τις Σχολές
φιλοσοφίας. Ο ορφισμός, κορωνίδα όλων των θρησκευτικών ρευμάτων της
αρχαϊκής περιόδου είναι ο συνδετικός κρίκος της παραδοσιακής θρησκείας
με τα Μυστήρια και τη φιλοσοφία.
ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ
Στην ορφική θεογονία τίποτα δεν είναι δυνατόν να λεχθεί για τη
φύση της πρώτης αρχής που είναι τελείως άγνωστη και απόρρητη. Εκτός από
αυτή την πρώτη αρχή που είναι αγέννητη σύμφωνα με την ορφική φιλοσοφία,
οι αριθμοί αποτελούν αιώνιες και αναλλοίωτες πρώτες αρχές, θεωρία που οι
Πυθαγόρειοι παραλαμβάνουν από τους ορφικούς αργότερα επεκτείνοντας την
κυριαρχία των αρχών αυτών μέχρι τα αισθητά αντικείμενα. Κατά τον Ορφέα
«η ουσία του αριθμού είναι μεν η αρχή προνοούσα για τον ουρανό, τη γη
και την μεταξύ τους φύση, και επιπλέον η αρχή της ύπαρξης και των θείων
και των Θεών και των δαιμόνων».(Ιαμβλ. Πυθαγορικός βίος 146-147). Ο
Ορφέας είναι ο Θεμελιωτής της θεωρίας των αριθμών αντιστοιχώντας
νοητές αρχές και αριθμούς αναγνωρίζοντας ότι με τους αριθμούς μπορούν
να εκφραστούν οι άρρητες πνευματικές αρχές. Το ορφικό σύμπαν είναι
άφθαρτο και αιώνιο. Η εξέλιξη του σύμπαντος συντελείται μέσα στο χρόνο
με βάση ένα παγκόσμιο νόμο. Το σύμπαν είναι για τους ορφικούς ένας
ζωντανός οργανισμός (αϊδιος ζωή) η ατέλειωτη ζωή, που παρέχει επίσης
ζωή, σε κάθε δημιούργημα χάρις την πύρινη πνοή του (πυρίπνουν) όλα
γεννιούνται από αυτό, υπάρχουν σε αυτό και παραμένουν σε αυτό μετά τον
θάνατο. Ολόκληρο το σύμπαν διέπεται από ένα παγκόσμιο νόμο ο οποίος
διασφαλίζει την τάξη του σύμπαντος. Όλα τα φαινόμενα, φυσικά, βιολογικά,
ηθικά, διέπονται από μερικότερους νόμους, που συγκροτούν τον ένα και
μόνο παγκόσμιο νόμο.
Οι φάσεις της δημιουργίας του κόσμου δίνονται από τις γενεαλογίες
θεών που εκφράζουν τις δημιουργικές τους δυνάμεις των αρχών. Στην πρώτη
θέση εμφανίζονται το ΥΔΩΡ και η ΥΛΗ από την οποία στερεοποιήθηκε η γη.
Από αυτές τις δύο αρχές γεννήθηκε ο Χρόνος. Ο Χρόνος ενώθηκε με την
Αδράστεια. Από την ένωση αυτή γεννιέται ο Αιθέρας, το Χάος και η Νύκτα.
(Η διαφορετικά, όταν το φως έσκισε τον Αιθέρα φώτισε όλη την πλάση. Ο
Ορφέας ονόμασε αυτό το φως Φάνητα). Στο τέλος αυτών των διαδοχών
συναντάμε τον Διόνυσο Ζαγρέα.
Ο Θεός αυτός γιος του Δία και της Περσεφόνης, παιδί ακόμη,
λαμβάνει από το Δία τη βασιλεία του κόσμου, εγκαινιάζοντας έτσι μια νέα
περίοδο (6 εποχή), οι Τιτάνες τον ξεγελούν με έναν καθρέπτη και
παρασύροντάς τον δολοφονούν. Εκείνος προσπαθώντας να ξεφύγει
μεταμορφώνεται διαδοχικά (βρέφος, παλικάρι, έφηβος- Δίας, γέρο - Κρόνος
φίδι, λιοντάρι, άλογο, τίγρης, ταύρος) ώσπου οι Τιτάνες τον
αιχμαλωτίζουν με τη μορφή Ταύρου, και αφού τον διαμελίσουν τον
καταβροχθίζουν. Η Αθηνά σώζει την καρδιά του ενώ στη συνέχεια ο θεός
ανασυντίθεται με τη δύναμη του Δία. Ο Δίας κατακεραυνώνει τους Τιτάνες
για το ανοσιούργημά τους και από την τέφρα τους αναμεμειγμένη με το αίμα
του Διονύσου πλάθει το γένος των ανθρώπων.Σε αυτό το μύθο για την
προέλευση του ανθρώπου θεμελιώνεται η διπλή υπόσταση της ανθρώπινης
φύσης θεία (διονυσιακή) και τιτανική. Από τον κόσμο των θεών η ψυχή του
πέφτει στον κόσμο των γήινων υπάρξεων ενσαρκωμένη σε γήινο σώμα που
είναι γι' αυτήν όργανο και φυλακή - τάφος, για να εξιλεωθεί για τις
αμαρτίες της. Ο άνθρωπος οφείλει να απαλλαγεί από αυτό το σώμα, να
νικήσει το τιτανικό στοιχείο μέσα του για να απελευθερώσει την ψυχή.
Το πεδίο αυτής της διεργασίας είναι ο κύκλος των μετενσαρκώσεων
που με τις επίγειες δοκιμασίες και τις τιμωρίες και ανταμοιβές της ψυχής
στον Άδη την ανεβάζουν σε ολοένα ψηλότερους κύκλους συνείδησης και
ζωής.
Η ορφική διδασκαλία επιδιώκει λοιπόν την απελευθέρωση από αυτόν
τον τροχό των μετενσαρκώσεων, τη λύτρωση από τις γήινες συνθήκες και
την ένωση με το θείο στον ιερό γάμο της ψυχής με το Διόνυσο, το θεϊκό
της νυμφίο, για τη μυστική αναγέννηση του Διονύσου.
Αυτό το όραμα της
τελείωσης και της επαναθέωσης γεννά έναν τρόπο ζωής, ένα ηθικό ιδεώδες.
Η εφαρμογή του κρέμεται από την ανάπτυξη της ατομικής συνείδησης. Για
τον ορφισμό η απόκτηση της αιωνιότητας εξαρτιόταν από τον γήινο βίο και
υποστήριξε την ανάγκη άσκησης. Η τήρηση κάποιων κανόνων, οι εξαγνισμοί, η
συμμετοχή σε ιερές τελετές όπως η ωμοφαγία, συγκροτούν αυτό που έμεινε
γνωστό ως ορφικός βίος. Ο ορφικός βίος χαρακτηρίζεται από την εγκράτεια
και τη λιτότητα. Οι Ορφικοί υπέβαλλαν τον εαυτό τους σε σωματικές
δοκιμασίες ακολουθώντας ασκητικούς κανόνες ζωής. Σ' αυτά τα πλαίσια
όφειλαν επίσης, ν' απέχουν από το φόνο και το φάγωμα εμψύχων.
Από την κοινή καταγωγή και την απόδοση μιας θεϊκής ρίζας στην ανθρώπινη φύση πηγάζει η αδελφότητα, η αλληλεγγύη, και ο σεβασμός.
Μέγιστη
σημασία στον ορφισμό έχει η αγνότητα και η ηθική γαλήνη, γιατί το θείο
πνεύμα μόνο σε μια καθαρμένη ψυχή1 μπορεί να εισδύει και μόνο σε μια
τέτοια ψυχή είναι δυνατή η επίδραση των ευμενών ροπών των πνευματικών
δυνάμεων. Αυτή η ηθική γαλήνη και η αγνότητα επιτυγχάνονταν με τη μύηση
στα ορφικά Μυστήρια.
Η ορφική μύηση καθαρίζοντας τον άνθρωπο από το προπατορικό
αμάρτημα του, ξαναγεννώντας τον στην σφαίρα μιας φωτισμένης ζωής-
προοίμιο της μελλοντικής του μακαριότητας- και δίνοντας του ένα κανόνα
ζωής που καθορίζει το θεϊκό στοιχείο από την τιτανική του φύση, οδηγεί
στην υπέρβαση του δυαδισμού. Η μύηση ισοδυναμεί με την κατάκτηση της
αθανασίας και τη μετουσίωση της ανθρώπινης φύσης σε θεϊκή. Οι ψυχές που
μυήθηκαν στα μυστήρια αυτά, στην ανέλιξή του έπρεπε να ακολουθήσουν τον
δρόμο του Διονύσου ώσπου να αποθεωθούν.
ΠΥΘΑΓΟΡΙΣΜΟΣ
Ο Πυθαγόρας, ξεκινώντας από τη μυστηριακή βάση και θέλοντας, όπως και
ο Ορφέας να αναμορφώσει τον κοινωνικό βίο, ανανέωσε το περιεχόμενο της
θρησκείας, θεμελιώνοντας τη στη γνώση. Θεράπευε με τη θρησκεία την τάση
της ψυχής για γνώση, αλλά και την κοινωνία γιατί όταν οι θρησκευτικές
πεποιθήσεις ριζώνουν στη γνώση οι ηθικοί καρποί που γεννιόνται είναι
άριστοι.
Σαν πρώτη αρχή του σύμπαντος, οι Πυθαγόρειοι λαμβάνουν το
είδος και τη μορφή που ταυτίζονται με τους αριθμούς. Οι Πυθαγόρειοι
λαμβάνουν την θεωρία των αριθμών ως ουσία των όντων, που είδαμε στον
Ορφισμό, επεκτείνοντας ως τα αισθητά.
Η γένεση του κόσμου είναι η γένεση από τη μονάδα και τους πρώτους
αριθμούς των αριθμητικών και γεωμετρικών μεγεθών. Ο επίγειος κόσμος
είναι πλασμένος κατά το υπόδειγμα του νοητού κόσμου των αριθμών. Οι
διαφορές μεταξύ των φυσικών σωμάτων οφείλονται στο διαφορετικό σχήμα των
ελάχιστων μορίων τους (κύβους - γη, 20εδρο - νερό, 8εδρο - αέρας,
πυραμίδα - πυρ, 12εδρο - αιθέρας). Όλα έχουν σχηματιστεί από την
επίδραση του ορίου πάνω στο απεριόριστο. Το πέρας και η τάξη είναι
αγαθά. Η αντίθεση ανάμεσα στο άπειρο - πεπερασμένο ανταποκρίνεται στη
σύνθεση των αριθμών από τα στοιχεία του άρτιου - περιττού.
Το σύμπαν είναι για τους πυθαγόρειους «Κόσμος», δηλαδή
χαρακτηρίζεται από τάξη , ομορφιά, αρμονία. Κάθε αρμονία και τάξη στον
κόσμο προϋποθέτει αριθμητικές αναλογίες. Η αρμονία της φύσης είναι
αποκάλυψη της θεότητας, δύναμη διάχυτη σ' όλον τον κόσμο. Η ουσία του
κόσμου και της θεότητας δηλαδή του αγαθού είναι η αρμονία.
Η τετρακτύς, η οποία είναι επίσης ορφικής προέλευσης εξομοιώνεται
με την αρμονία. Ως άθροισμα των 4 πρώτων αριθμών απ' όπου πηγάζει η
ιερή δεκάδα είναι η πηγή και ρίζα της αέναης φύσης.
Το σύμπαν διαιρείται σε τρία μέρη:
α. τον Όλυμπο που περιλαμβάνει τα άριστα στοιχεία, τον αιθέρα και τη σφαίρα παντός.
Β. τον κόσμο που περιλαμβάνει τη σφαίρα των απλανών αστέρων και των πλανητών, κατοικία των γενητών θεών και
Γ. τον ουρανό που περιλαμβάνει όλα όσα υπάρχουν κάτω από τη σελήνη και υπόκεινται στη φθορά.
Το σύμπαν για τους πυθαγόρειους όπως και για τους ορφικούς είναι
ένα αιώνιο και θείο. Περιβάλλεται από άπειρο πνεύμα (πνοή) που του δίνει
ζωή. Έτσι η ζωή του άπειρου σύμπαντος και των επιμέρους ζωντανών
υπάρξεων είναι ένα (συγγένεια της φύσης που είδαμε και στους ορφικούς).
Οι
άνθρωποι είναι πολλοί, χωρισμένοι και θνητοί στο σώμα, όμως η ψυχή τους
προϋπάρχει του σώματος, είναι αθάνατη μέρος της θείας ψυχής που έχει
σαν λειτουργία να συνδέει την ατομική μοίρα με την κοσμική τάξη.
Αποκομμένη η ψυχή από τη θεία αρχή της, φυλακισμένη σε θνητό σώμα για να
εξιλεωθεί για το αμάρτημά της, οφείλει να αποκαθαρθεί μέσα από μια
σειρά μετενσαρκώσεων σε σώματα (ορφικό δόγμα των μετενσαρκώσεων).
ΣΤΟΧΟΙ
Έργο λοιπόν του ανθρώπινου βίου είναι ο ηθικό καθαρμός και η τελείωσή
του. Όπως στον «ορφικό βίο» έτσι κι εδώ σκοπός είναι η απελευθέρωση της
ψυχής από τον κύκλο των γεννήσεων και η ανάκτηση της πρότερης
κατάστασης της θείας ευδαιμονίας, μέσω της ένωσης με το θεό.
Ο δρόμος
κι εδώ όπως κι εκεί είναι ο ίδιος: η κάθαρση από το αισθησιακό, η
στροφή από το γήινο. Υπάρχει όμως η διαφορά στον τρόπο που επιτυγχάνεται
αυτή η κάθαρση. Ο Τελετουργικός χαρακτήρας που συναντάμε στου ορφικούς
πνευματοποιείται εδώ.
ΗΘΙΚΗ
Το νέο στοιχείο που προσθέτει ο Πυθαγόρας είναι η δυνατότητα της
κάθαρσης και ένωσης με το θείο μέσω της φιλοσοφίας. Ο Πυθαγόρας ως
φιλόσοφος υποστήριξε ότι αν θέλουμε να ταυτιστούμε με τον «κόσμο» με τον
οποίο είμαστε ουσιαστικά συγγενείς, θα πρέπει χωρίς να παραμελήσουμε
τους παλιούς θρησκευτικούς κανόνες, να μελετήσουμε τους τρόπους του.
Αυτό θα μας δώσει τη δυνατότητα να ζήσουμε τη ζωή μας σύμφωνα με τις
αρχές που ο κόσμος μας αποκαλύπτει. Αφού ο καθένας μας είναι ένας
«κόσμος» σε μικρογραφία που αναπαράγει τις ίδιες δομικές αρχές,
αναπτύσσοντας την τάξη μέσα μας, γινόμαστε «κόσμοι» ψυχικά.
Η
φιλοσοφία εξαγνίζει τον άνθρωπο απαλλάσσοντας τον από το άλογο στοιχείο
της ύλης και του θνητού σώματος και τον τελειοποιεί μέσω της ομοίωσης
προς το θεό. Πριν όμως από τη θεία αρετή, πρέπει να κατακτηθεί η
ανθρώπινη. Η πρακτική φιλοσοφία μέσω των ηθικών αρετών κάνει τον άνθρωπο
αγαθό προετοιμάζοντάς τον για την γνώση της αλήθειας και την θεία αρετή
(την ομοίωση προς το θειο), που επιτυγχάνεται μέσω των επιστημών
(γεωμετρία, μαθηματικά), της θεωρητικής φιλοσοφίας.
Σκοπός της φιλοσοφίας είναι να οδηγήσει τον άνθρωπο στη γνώση του
εαυτού και την απελευθέρωση από τη θνητή του φύση, τη θεοποίησή του.
Αυτό είναι ο τελειότατος καρπός της φιλοσοφίας: η θεώρηση των ρυθμών του
Σύμπαντος. «Επεσθαι τω θεώ και ομοιούσθαι αυτώ» είναι η αρχή και ο
στόχος του πυθαγορικού βίου. Η πυθαγόρεια ηθική ενώνει το έργο με την
προσευχή. Ο άνθρωπος εργάζεται έχοντας πάντα τη διάνοια στραμμένη στην
πρώτη αιτία του αγαθού. «Εργάζεται όσα εύχεται και εύχεται όσα
εργάζεται».
Απαιτείται προθυμία για τη μίμηση του θείου, ζωή που
χαρακτηρίζεται από αρμονία και τάξη, γνώση και εφαρμογή του μέτρου,
αποφεύγοντας τα άκρα «διότι μέρος της αρετής είναι να γνωρίζει κάποιος
να σώζει το όργανον και να συναρμόζει αυτό προς την φιλόσοφο χρήση». Η
Εγκράτεια και η καρτερία του ανθρώπου απέναντι στα άλγη, βασικές ηθικές
αρετές και του ορφισμού, απορρέουν από το νόμο της ανταπόδοσης γιατί ότι
εμείς οι ίδιοι έχουμε πράξει. Ο αυστηρός αυτοέλεγχος, η λιτότητα στη
δίαιτα και σ' όλα τα αναγκαία για τη ζωή μέσα, ή βραχυολογία, ο
καθαρισμός και η τέλεση καθημερινών έργων, λουτρών, περιπάτου,
γυμναστικής και μουσικής αγωγής, αποσκοπούσαν στο να κάνουν «τα άλογα
μέρη της ψυχής υπάκουα στο λόγο».
Ένας πολύ σημαντικός αγώνας της
ζωής των πυθαγορείων ήταν η άσκηση μνήμης. Ο Ιάμβλιχος λέει ότι οι
πυθαγόρειοι είχαν την υποχρέωση να θυμούνται όλα όσα είχαν μάθει, δει
και ακούσει και να αναθυμούνται κάθε βράδυ όλα τα γεγονότα της μέρας που
πέρασε.
Πέρα από την ηθική αξία ενός ελέγχου της συνείδησης αυτή η
ανάμνηση αν έφτανε στο σημείο να αγκαλιάζει την ιστορία της ψυχής θα
επέτρεπε στον άνθρωπο να μάθει ποιος είναι, να γνωρίζει την ψυχή του,
αυτό τον «δαίμονα» που ενσαρκώθηκε στο πρόσωπό του. Η ανάμνηση αυτή
βάζει ένα τέλος στο χρόνο τον αποτελούμενο από μια ατελείωτη διαδοχή
κύκλων επιτρέποντας το σμίξιμο του τέλους με την αρχή, την απολύτρωση
από το γίγνεσθαι και το θάνατο πραγματώνοντας τη μύηση σε μια νέα
κατάσταση, τη ριζική μεταβολή της χρονικής εμπειρίας.
Σημαντικές
ηθικές αρετές είναι επίσης ο σεβασμός στους θεούς, τους γονείς, τους
πρεσβύτερους μαθητές της σχολής, τους άρχοντες και τους νόμους της
πολιτείας, πιστή στους φίλους, επιείκεια, φιλαλήθεια, αγάπη στην
δικαιοσύνη.
Η δικαιοσύνη θεωρείται η τελειότερη των αρετών. Στον άνθρωπο
ερμηνεύεται ως αρμονία μεταξύ των 3 μερών της ψυχής (λογικό, θυμικό,
επιθυμητικό) κι έτσι εμπεριέχει τις αντίστοιχες αρετές: τη φρόνηση, την
ανδρεία, σωφροσύνη. Η δικαιοσύνη είναι το κλειδί της ηθικής γιατί όταν
αυτή κατοικεί στην ψυχή κάθε πράξη είναι ορθή.
Ακολουθώντας το
υπόδειγμα της φύσης της οποίας η τάξη διδάσκει την ιεραρχία και τη
διαφοροποίηση, υποστήριξαν ότι τα δικαιώματα του ατόμου είναι ανάλογα με
τις υπηρεσίες που προσφέρει.
ΑΠΟΦΑΣΗ
Θέτοντας ως υπέρτατη αρχή το «έπου θεώ» οι πυθαγόρειοι ρύθμιζαν
το κάθε τι στο δημόσιο και στον ιδιωτικό τους βίο ώστε πάντα να είναι
σύμφωνοι προς το Θείο Νόμο, τον αυστηρότατο και δικαιότατο κριτή των
πράξεων του ανθρώπου. Ο άνθρωπος βούλεται και πράττει ότι είναι σύμφωνο
προς τον ορθό λόγο, προς το θείο νόμο, ότι δεν εμποδίζει την ομοίωση με
το θεό.
Η αληθινή ευδαιμονία του ανθρώπου πηγάζει από την υποταγή του
στο φυσικό νόμο ή στον ορθό λόγο που είναι ο θείος νόμος.Έχοντας εν
συντομία διανύσει την πορεία μέσα από την κοσμοαντίληψη το στόχο, τις
ηθικές αρχές και τον τρόπο εφαρμογής τους, διαπιστώνουμε ότι βρισκόμαστε
μπροστά στο παράδειγμα του περάσματος από τη Μυστηριακή στη Φιλοσοφική
διεργασία, από το μυστηριακό φως του Διόνυσου στο φως του ορατού κόσμου
του Απόλλωνα. Εκεί όπου η φιλοσοφία βγαίνει μέσα από τον μύθο.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
-«Μύθος και Σκέψη στην Αρχαία Ελλάδα» Jean Pierre Vernant, εκδ. Εγνατία
- «Ιστορία της αρχαίας ελληνικής θρησκείας» M.P. Nilson, εκδ. Παπαδήμα
- «Έλληνες φιλόσοφοι» W.K.C. Guthrie, εκδ. Παπαδήμα.
- «Τα ορφικά Μυστήρια» Γεώργιος Σιέττος, εκδ. Πύρινος Κόσμος
- «Πυθαγόρου Χρυσά Επη» εκδ. Πάπυρος
- «Πυθαγορικός βίος» Ιάμβλιχου», εκδ. Πύρινος Κόσμος
- «Ιστορία της ελληνικής φιλοσοφίας' Τσέλλερ Νέστλε, εκδ. Εστία
- «Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια» Δρανδάκη
- «Μεγάλοι Μύστες» Shure
- «Ελληνική Μυθολογία» Κακρίδη.
