ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΙ ΓΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΣΤΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ
Για να κατανοήσουμε τα παραμύθια, πρέπει να μπορούμε να εισχωρήσουμε
σε έναν άλλο χώρο, σε έναν άλλο χρόνο, σε μιαν άλλη πραγματικότητα.
Πρέπει να μπορούμε να καθίσουμε, όπως κάποτε γύρω από ένα τζάκι και το
στόμα ενός ηλικιωμένου κι όχι όπως τώρα, γύρω από την τηλεόραση και τη
βουβαμάρα που ξεγυμνώνει τη μοναξιά μας. Η ίδια η γλώσσα των παραμυθιών
εί
ναι συμβολική και όπως αποφαίνονται οι
μελετητές, τα παραμύθια είναι το πιο παγκόσμιο φαινόμενο, ακόμα και απ’
τους μύθους. Στα παραμύθια οι ομοιότητες είναι συγκλονιστικά όμοιες,
γιατί εκτυλίσσονται στο χώρο και τον χρόνο που είμαστε όλοι ίδιοι. Σ’
εκείνο το χώρο και το χρόνο όπου σαν παιδιά, σαν ανιχνευτές της
πραγματικότητας μας, ρωτάμε: Ποιος είμαι, τι θέλω, που θέλω να πάμε… Η
προσωπικότητά μας ψηλαφεί τα γεγονότα που θα της δώσουν ζωή: Μια φορά
και ένα καιρό...
Είναι στο κάποτε, στο παντού και στο τώρα. Φεύγουμε
απ’ το σύστημα και τα δεσμά του, μακριά από τους ανθρώπους που ανήγαγαν
την κατάθλιψη σε παγκόσμια ασθένεια. Η ασφάλεια της εποχής μας ας μη
μας ξεγελά` βρισκόμαστε όλοι σ' αυτό το χώρο: Είναι ΜΥΗΤΙΚΟΣ,
ΑΝΕΞΙΤΗΛΟΣ, ΜΑΣ ΣΗΜΑΔΕΥΕΙ.
Αλλά σ' αυτό το χρόνο έχουμε ένα πρώτο
στοιχείο: Τον ήρωα που αναδύεται απ’ το χάος. Άρα κάθε παραμύθι
αναπαράγει την κοσμογονία… Εν αρχή ην είναι το χάος, του Ησιόδου,
επαναλαμβάνεται σε κάθε αρχή όταν τολμάτε ένα βήμα στο άγνωστο, όταν
επιχειρείτε κάτι που δεν ξέρετε τα αποτελέσματα του. Άρα, ο ήρωας είναι ο
καθένας από μας, που σε διάκριση με τους άλλους, θα ακολουθήσει την
πορεία του μέχρι το τέλος. Ένα ήρωας τόσο κοντινός, στις δικές μας
καθημερινές μικρές απώλειες.
Ξεκινάει με μια κατάσταση όπου τα
πράγματα είναι περίεργα… π.χ. Μια κόρη σ' ένα πλούσιο σπίτι, η Χιονάτη
που δεν έχει ακόμη κατακτήσει την αγνότητά της, διότι το λευκό
συμβολίζει το αγνό, το άσπιλο. Δεν μπορεί το λευκό να αποκτήσει την
αγνότητά του, αν δεν περάσει μέσα από το μαύρο. Αλλού πάλι ο πατέρας
πεθαίνει και αφήνει περιουσία που δεν μοιράζεται σωστά. Πατέρας – ευχή
και κατάρα! Μας κληροδοτεί δυνάμεις αλλά είναι αυτός που πρέπει να
ξεπεράσουμε (σκοτώσουμε). Το παιδί δεν θα ωριμάσει ποτέ, αν δεν τινάξει
το φορτίο που κουβαλάει π.χ. στον παπουτσωμένο γάτο, οι δύο πρώτοι γιοί
παίρνουν το μύλο. Ο άλλος το γαϊδούρι που κάνει μεταφορές στον μύλο, ο
τρίτος τον γάτο. Αν περιμένετε να κληρονομήσετε το σωστό πεπρωμένο σας,
δεν παίρνετε τίποτα. Εδώ ο ήρωας παίρνει το γάτο. Θα σπάσει την
ευθύγραμμη πορεία του χρόνου για να φτάσει εκεί που για τους άλλους
μοιάζει αδιάφορο. Αυτός που αλλάζει την ιστορία εντελώς, προχωρά στο
άγνωστο. Ο ήρωας είναι όπως εμείς, θέλει την βόλεψή του, το σπιτάκι του.
Θα προτιμούσε τον μύλο (σύμβολο μετάλλαξης). Είναι ο ήρωας, γιατί δεν
είναι φωτισμένος αλλά πρέπει να βρει το φως μεσ’ στο σκοτάδι. Στην ωραία
και το τέρας, ο ήρωας ζητά ένα τριαντάφυλλο (αυτό που δεν έχει καμιά
αξία). Αν ο ήρωας ζητήσει τη θέση στο δημόσιο, τότε αυτό είναι
καθημερινό. Ο ήρωας ζητά αυτό που σε πρώτο επίπεδο θεωρείται χάσιμο.
Είναι σαν ένα ταξίδι στα τέσσερα πρωταρχικά στοιχεία: Γη, νερό, αέρας,
φωτιά. Κάθε ήρωας θα κινδυνεύσει σε ένα από αυτά τα στοιχεία. Θα
κινδυνεύσει να πυρποληθεί, να πνιγεί, να καεί. Δηλα-δή, να μεταλλαχθεί.
Άλλο στοιχείο του ήρωα: Ο κίνδυνος κι η μεταμόρφωση. Επειδή δεν ζήτησε
τίποτα ή επειδή δεν το δικαιούται, κληρονομεί την αρνητική πλευρά, τις
στάχτες, όπως η Σταχτοπούτα. Για να μεταμορφωθεί. Είναι η πορεία που
κάνουμε στη ζωή όλοι, για να φτάσουμε στο σπιτάκι της γιαγιάς, όπου
υπάρχει ο λύκος.
Αυτή είναι και η διαφορά απ’ τα σύγχρονα παραμύθια,
τα καρτούν, τα χάρτινα. Εβδομήντα χρόνια ο Ντόναλτ Ντακ είναι ο ίδιος,
ενώ στα κλασικά παραμύθια ο ήρωας μεταμορφώνεται.
Μας δείχνουν ότι
μέσα από μια σκοτεινή δίοδο, μεταμορφωνόμαστε. Ο ήρωας κινδυνεύει για να
μεταμορφωθεί, όχι για χάρη της περιπέτειας. Ο Ταρζάν ή ο Μπάτμαν,
κινδυνεύουν για την περιπέτεια, αλλά μετά εβδομήντα χρόνια ο Ταρζάν
είναι ο ίδιος, ενώ ο ήρωας του παραμυθιού θα μεταμορφωθεί. Στη συνέχεια ο
ήρωας στον παπουτσωμένο γάτο θα υποφέρει από τα άλλα δύο κακά αδέλφια.
Αυτά θα επιτρέψουν στον ήρωα να μεταμορφωθεί. Αυτά τα αδέλφια
συμβολίζουν εμάς: Ο πρώτος το σώμα, ο δεύτερος τον ψυχισμό, ο τρίτος
(εκών άκων), θέλοντας και μη, προχωράει πέρα απ’ αυτά, τα ξεπερνά. Είναι
η πνευματικότητα. Ο μισός εαυτός μας είμαστε στάχτες και ο άλλος μισός
προσπαθεί να φορέσει το γοβάκι. Εδώ η μητριά (σύμβολο της φύσης)
συμβολίζει την άρρωστη φύση, τη ρημαγμένη, τη φύση που δεν μπορούμε μέσα
της να αισθανθούμε σιγουριά, την φύση νέμεση, όχι τη φύση αγκαλιά, αλλά
τη φύση που είναι τόσο στείρα, όπου το καθετί το βλέπει ως στοιχείο για
εκμετάλλευση: Ποιος είναι πιο καλύτερος από μένα; Σπάει ένα κομματάκι. Η
Χιονάτη σπάει τον καθρέφτη. Είναι ένα κομματάκι από μας που ψάχνει να
βρει τον εαυτό του. Ο καθένας μας ζει με την μητριά… Ζει μ΄ εκείνη την
περιοχή του, που τον έχει αποκόψει από τις πραγματικές του ρίζες. Άρα, ο
ήρωας πρέπει να παρακούσει, πρέπει να πάει πέρα απ΄ τα δυό αδέλφια.
Ακόμα κι η κοκκινοσκουφίτσα παραβαίνει: Μην μιλήσεις σε κανέναν, κι
εκείνη μίλησε. Αν δεν υπάρχει παράβαση, δεν έχει νόημα η ζωή. Τα
παραμύθια διδάσκουν προτροπή - παράβαση - αλλαγή. Γι' αυτό σε άλλη
εποχή, οι άνθρωποι ζούσαν ήρεμα με το ψωμί της ημέρας, ενώ εμείς
προβληματιζόμαστε με το ψυγείο γεμάτο.
Τα τέσσερα στοιχεία μας
πηγαίνουν στην ένωση: Γάμος στο παραμύθι: Γάμος με τον ίδιο τον εαυτό
μας. Ο ήρωας ενοποιείται, βρίσκει τον ίδιο τον εαυτό του. Για να έρθει ο
γάμος, πρέπει να επέλθει χωρισμός. Άρα, φεύγει, χωρίζεται απ΄ το σπίτι
του. Κοκκινοσκουφίτσα- Χιονάτη. Αυτός ο χωρισμός είναι η κολλητική ουσία
της τελικής ένωσης.
ΓΝΩΣΤΟΙ ΑΠΟΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΙ: Στην Κοκκινοσκουφίτσα ο
τρόπος προσέγγισης έχει στοιχεία από αρχαίες παραδόσεις και σύγχρονη
ψυχολογία, καθώς και μυητική παράδοση. Ο ήρωας των παραμυθιών είναι μια
διαδικασία μύησης -εξοικείωσης με το μυστήριο σε αρχαίες δοκιμασίες, για
την τελείωση των ψυχών: Καβείρια μυστήρια, Ελευσίνια μυστήρια, μυστήρια
Κελτών κ.λπ.
Το κόκκινο σκουφί το έχει ράψει η γιαγιά της. Είναι
ένας κώνος πάνω στο κεφάλι της. Ένα από τα βασικά σύμβολα των μυστηρίων.
Συμβολίζει την πιο εξευγενισμένη πνευματική μας φύση. Είναι κόκκινος,
επειδή οι δονήσεις της είναι ακόμα γεμάτες πάθος και εξάρτηση. Μεταφέρει
στο καλάθι της μηλόπιτα – παγκόσμιο σύμβολο- βιβλικό, το μήλο του Αδάμ.
Δηλαδή τη γνώση που δεν έχει ακόμα κατακτήσει, που δεν έχει δοκιμαστεί
από τον όφι. Ο λύκος είναι το άγνωστο, αυτό που θα μας διδάξει. Και πού
πάει η Κοκκινοσκουφίτσα; Στην γιαγιά, πέρα απ’ το δάσος. Το δάσος
συμβολίζει την ημιμάθεια, ανάμεσα στις σκιές των δέντρων, κάτι βλέπεις,
κάτι χάνεις. Είναι οι σκιές που εσύ προβάλλεις. Άρα, εισέρχεται στον
κόσμο το δικό μας, τον φυσικό, γεμάτο φως και σκοτάδι και εκεί συναντάει
όχι ένα θηρίο, αλλά τον εαυτό της, τα δικά της συναισθήματα, δηλαδή τον
λύκο (όφις, δράκος, λύκος) είναι ένα και το αυτό. Δηλαδή, τα πιο χαμηλά
συναισθήματα: λαγνεία, ιδιοτέλεια, η χρησιμοποίηση του άλλου για ίδιον
όφελος.
Τα παραμύθια κάνουν κάτι διαχρονικό, να αφορά τον καθένα.
Η γιαγιά: Η περιοχή του εαυτού μας η ανέγγιχτη: Αρχές, αξίες, σοφία•
έξω απ’ το δάσος, έξω απ’ την άγνοια. Πρέπει να φτάσουμε εκεί, περνώντας
απ’ τα διόδια του λύκου. Η γιαγιά, ο προορισμός μας, η ένωση. Παρόλα
αυτά ο λύκος τρώει την γιαγιά. Χάθηκε η Σοφία, η γνώση. Ναι, όταν ο
λύκος προσποιείται τη γιαγιά, όταν τα κατώτερα συναισθήματά σας
κυριαρχούν και πνίγουν τις αρχές και τις παριστάνουν. Άρα, ο καθένας μας
τι άλλο κάνει, παρά να πλανηθεί. Να δει την μορφή, όχι τον στόχο και να
κινδυνεύσει η ίδια. Λύση, ο ξυλοκόπος: Τι κάνει; Κόβει τα δέντρα.
Αφαιρεί κομμάτια απ’ το δάσος, απ’ το σκοτάδι. Κατάποση και άνοιγμα
κοιλιάς, όπως στην βάπτιση, μπαίνει στα ύδατα. Είναι ο κανένας και
αναδύεται καινούργιος, ντύνεται καινούργια ρούχα. Μόνο όταν μπει στην
κοιλιά του δράκου, του κήτους, μόνον αν σας φάει, θα μπορέσετε να
απελευθερωθείτε.
Η Κοκκινοσκουφίτσα, όταν βγαίνει από την κοιλιά του
λύκου είναι μεταμορφωμένη. Ο Πινόκιο όταν βγαίνει από την κοιλιά του
κήτους είναι μεταμορφωμένος. Ο τρίτος γιός στον Παπουτσωμένο γάτο,
πέφτει φτωχός στα νερά και βγαίνει πλούσιος. Έχει μια σταθερότητα του
ποιός είναι, που αν δεν υπήρχε η κατάσταση περιθωρίου, απόρριψης κ.λπ.
δεν θα μπορούσε να μπει στη διαδικασία. Αντίστοιχα η Σταχτοπούτα:
Παραμελημένη, (στάχτη - τζάκι αντί για την κοιλιά του λύκου), το τζάκι
συμβολίζει την εσωστρέφεια, τον μαρασμό. Χρειάζεται ο μαρασμός, η
στάχτη, για να υπάρχει αναγέννηση. Η Σταχτοπούτα έχει χάσει τη μητέρα
της, την αληθινή της φύση, τον αληθινό της προορισμό.
Ο ήρωας παρ’
ότι σώζεται με θαυμαστό τρόπο, το αξίζει γιατί έχει κάμει καρτερία από
ένστικτο, γιατί νιώθει ότι η δική του φύση δεν μπορεί να χαθεί με
τίποτα. Άρα, οι υπερβάσεις, νεράιδες, μάγοι, δεν είναι παρά σύμβολα της
εσωτερικής πορείας του ήρωα. Άρα, ένα παραμύθι είναι η δική μας πορεία.
Καρλ Γιουκγ: «Στα παραμύθια η ψυχή διηγείται την ιστορία της».
Ο βάτραχος που μιλάει συμβολίζει την άσχημη, τη χαμηλή πλευρά μας.
Δέντρα: Αρχέγονη γλώσσα απ’ όπου προήλθαν όλες οι γλώσσες κι όπου
μπορούσαμε να μιλάμε με δέντρα, με ζώα, με τη θάλασσα, όπως ένα σύγχρονο
παιδί μιλά με τα παιχνίδια του. Αυτός ο τρόπος να επικοινωνήσουμε με τα
άψυχα, είναι παγκόσμια γλώσσα όλων των παραμυθιών. Όσοι πλησιάζουν
επιφανειακά τα παραμύθια, τα θεωρούν αυθαιρεσίες. Όταν ο ψαράς
παντρεύεται την κόρη του βασιλιά, δεν ανεβαίνει τάξη, αλλά ανεβάζει τη
συνείδηση του, την κατακτά. Ο βασιλιάς συμβολίζει τη Σοφία, την
συνείδηση, την κατανόηση του κόσμου. Ο βασιλιάς χάνει τη θέση του, όταν
δεν την έχει κατακτήσει. Δηλαδή, ο ήρωας ανέκαθεν ήταν σημαντικός, αλλά
δεν το γνωρίζει. Πως θα το γνωρίσει; Μέσα απ’ την δοκιμασία: ποντίκια -
άλογα: Τα τρωκτικά που τρώνε τις ενέργειες των διπλανών τους, τα κάνει
άλογα- θετικές ενέργειες. Η Σταχτοπούτα δηλαδή, μέσω της νεράιδας
μεταμορφώνει τα ίδια τα στοιχεία που έχει, τους δίνει θετικό προορισμό.
Άλλο στοιχείο είναι το στοιχείο της απαγόρευσης ή του περιορισμού. Ο
κάθε ήρωας μες στη δοκιμασία του έχει χωροχρονικές πιέσεις. Π.χ. πρέπει
σε μια μέρα να χτίσει ένα παλάτι. Είναι δύσκολο, επειδή κι ο χρόνος
είναι πιεστικός.
Μόνη λύση να βγάλει την πιο δυνατή πλευρά του,
δηλα-δή να συνεργαστεί με εκείνες τις πλευρές που αγνοούσε. Όταν
συντονιστεί, τότε είναι ικανός σε μία μέρα ν’ αλλάξει τον εαυτό του και
τον κόσμο.
Το γοβάκι της Σταχτοπούτας είναι διάφανο, περνά το φως
μέσα, είναι το ίδιο μεταλλαγμένο και μεταμορφωμένο. Δείχνει σε ποιο πόδι
ταιριάζει η γνώση, η μεταμόρφωση. Αιώνιες αλήθειες που κάνουν τα
παραμύθια ακόμα και στην εποχή μας απαραίτητα.
Μετά το δεύτερο
παγκόσμιο πόλεμο, απαγορεύτηκαν τα παραμύθια των αδερφών Γκριμ. Είπαν
ότι οι Γερμανοί ήταν τόσο σκληροί, επειδή μεγάλωσαν με τα παραμύθια των
Γκριμ, τα οποία είχαν μέσα τους σκληρότητα, αιμομιξίες κ.λπ.
Μερικά είναι τόσο σκληρά, όπου ο ήρωας πρέπει να συντονιστεί για να περάσει μέσα από τις συμπληγάδες της αδήριτης ύλης.
ΑΕΡΑΣ: Ο ήρωας πρέπει να κινδυνέψει αιωρούμενος πάνω στην φασολιά, διότι ο αέρας είναι στοιχείο αβεβαιότητας.
ΦΩΤΙΑ: Επέρχεται σαν λύτρωση στο μολυβένιο στρατιώτη ή σαν καθαρτήρια
φωτιά. Ο ήρωας πρέπει να αντέξει τη φωνή του δράκου. Ο ήρωας
ξεφλουδίζεται όπως ο τζίτζικας για να βρει το πραγματικό του πρόσωπο,
για να βρει την ενότητα μέσα στον εαυτό του.
Ερεθίσματα για να
διαβάσουμε τα παραμύθια με άλλο βλέμμα αλλά και για να δούμε τη ζωή μας
με άλλο βλέμμα. Αν μελετάμε μόνο χωρίς να αλλάζουμε, αν η γνώση μας
φορτώνει μόνο με καινούργιες πληροφορίες, δεν θα επέλθει η Λύτρωση και η
Αναγέννηση!
ΚΟΚΚΙΝΗ ΚΛΩΣΤΗ ΔΕΜΕΝΗ…
