http://gerasimos-politis.blogspot.gr/2012/03/didaskalia-meshs-odoy-komfoukismos.html
Η Διδασκαλία της Μέσης Οδού
Η
Διδασκαλία της Μέσης Οδού, που αποτελεί τον κεντρικό πυρήνα της
φιλοσοφίας του Κομφουκισμού, αποτελεί τμήμα του Αρχείου Τελετουργικών
(Αι Τζι), το οποίο πιστεύεται πως έγραψε ο Κομφούκιος. Όμως σήμερα
υποστηρίζεται ότι μερικά μέρη του Αρχείου Τελετουργικών γράφηκαν από
άμεσους μαθητές του.
Η σύνταξη της Διδασκαλίας της Μέσης Οδού αποδίδεται στον
Κονγκ Τζι, εγγονό του Κομφούκιου. Οι Κινέζοι ερευνητές και σχολιαστές
συμφωνούν στο θέμα αυτό και με βάσιμες ενδείξεις. Επειδή ο Κονγκ Τζι
κατέχει μια σπουδαία θέση στη φιλοσοφία της Κίνας και ιδιαίτερα στη
διαμόρφωση της διδασκαλίας εκείνης που μπορούμε να αποκαλέσουμε
Εσωτερικό Κομφουκισμό, είναι σκόπιμο να πούμε λίγα λόγια για τη ζωή του.
Κατά την παιδική του ηλικία, ο Κονγκ Τζι πρέπει να έζησε με
τον παππού του και να έλαβε τις οδηγίες του. Λέγεται ότι μια μέρα, όταν
ήταν μόνος με το γέρο σοφό και τον άκουσε να αναστενάζει, τον πλησίασε
και υποκλινόμενος δύο φορές, ρώτησε το λόγο για τη θλίψη του. «Είναι»,
είπε, «επειδή νομίζεις ότι οι απόγονοί σου δεν θα καλλιεργήσουν τον
εαυτό τους και θα είναι ανάξιοί σου; Ή ότι, θαυμάζοντας το Τάο του Γιάο
και του Σουν, στενοχωριέσαι μήπως δεν τους φτάσεις;». «Παιδί μου»,
αποκρίθηκε ο Κομφούκιος, «πώς κατάλαβες τις σκέψεις μου;».
«Επανειλημμένα», είπε ο Κονγκ Τζι, «άκουσα από σένα το μάθημα, πως όταν ο
πατέρας έχει καθαρίσει και προετοιμάσει το τζάκι, αν ο γιος δεν μπορεί
να φέρει ένα δεμάτι ξύλα, θεωρείται εκφυλισμένος και ανάξιος. Τα λόγια
αυτά έρχονται συχνά στις σκέψεις μου και με γεμίζουν ανησυχίες». Ο σοφός
χάρηκε. Χαμογέλασε και είπε, «Τώρα, πράγματι θα είμαι χωρίς άγχος! Τα
εγχειρήματά μου δεν θα εκμηδενιστούν. Θα συνεχίσουν και θα ακμάσουν».
Μετά το θάνατο του Κομφούκιου, ο Κονγκ Τζι έγινε μαθητής,
όπως λέγεται, του φιλόσοφου Ντζενγκ, ο οποίος ήταν διάδοχος του σοφού
στη Σχολή των Κομφουκιστών. Αλλά δεχόταν τις οδηγίες του με διάκριση και
σε μια περίπτωση που καταγράφεται στο Αρχείο Τελετουργικών, ο μαθητής
ξαφνικά πήρε τη θέση του δασκάλου. Εκεί διαβάζουμε: Ο Ντζενγκ είπε στον
Κονγκ Τζι, «Τζι, όταν θρηνούσα τους γονείς μου, για εφτά μέρες δεν ήπια
ούτε ρυζόνερο, ούτε νερό». Ο Κονγκ Τζι απάντησε, «Διακηρύσσοντας τους
κανόνες της ορθότητας, οι αρχαίοι βασιλιάδες έλεγαν πως εκείνοι που ήταν
ανίκανοι να τους φθάσουν, θα έβαζαν τα δυνατά τους για να το
καταφέρουν. Να γιατί ο ανώτερος άνθρωπος, θρηνώντας τους γονείς του,
όταν περάσει τρεις μέρες χωρίς νερό ή ρυζόνερο, παίρνει ένα ραβδί για να
σηκωθεί». Ενώ έτσι καταδίκασε την αυστηρή αυτοπειθαρχία του Ντζενγκ, ο
ίδιος ο Κονγκ Τζι σε διάφορες περιπτώσεις αποδείχθηκε κάτι παραπάνω από
ασκητής. Επειδή ζούσε σε μεγάλη φτώχεια, ένας φίλος τον προμήθευσε με
τρόφιμα, τα οποία πρόθυμα δέχτηκε. Ένας άλλος φίλος, ενθαρρυμένος απ’
αυτό, του έστειλε κρασί και κρέας, αλλά ο Κονγκ Τζι δεν τα δέχτηκε.
«Δέχτηκες το καλαμπόκι από τον άλλον», είπε ο φίλος αυτός, «γιατί
λοιπόν, αρνήθηκες την προσφορά μου; Αν επιθυμείς να δείξεις ανεξαρτησία
και αμεροληψία, οφείλεις να το κάνεις ορθά». «Είμαι τόσο φτωχός», ήταν η
απάντηση, «ώστε, όντας σε έλλειψη και φοβούμενος μήπως πεθάνω και οι
θυσίες πάψουν να προσφέρονται στους προγόνους μου, δέχτηκα τρόφιμα σαν
ελεημοσύνη. Αλλά το κρασί και το κρέας που μου πρόσφερες είναι εφόδια
για γιορτή. Το να γιορτάσει ένας φτωχός, είναι σίγουρα παράλογο. Αυτός
είναι ο λόγος της άρνησης της προσφοράς σου. Δεν χρειάζεται να αποδείξω
την ανεξαρτησία και αμεροληψία μου».
Στα Αρχεία της δυναστείας Σούι (589-618 μ.Χ.) αναφέρονται
τρεις αποδόσεις του παρόντος έργου: Η Γραφή της Μέσης Οδού, αποδιδόμενη
στον Ντάι Γιονγκ (~ 450 μ.Χ.)· Παράφραση και Σχόλια στη Μέση Οδό του
αυτοκράτορα Γ ου (502-549 μ.Χ.) της δυναστείας των Λιάνγκ· και Μυστική
Γσαφή, Διασαφήνιση του Νοήματος της Μέσης Οδού, άγνωστου συγγραφέα.
Εμείς παρουσιάζουμε εδώ την απόδοση του μεγάλου σχολιαστή
Τζου Σι (1130-1200 μ.Χ.) το οποίο αποτελούσε και βασικό κείμενο για
φιλολογικές εξετάσεις από την εποχή του τέταρτου αυτοκράτορα της
δυναστείας Γυάν (1312-1320 μ.Χ.). Οι σημειώσεις στην αρχή και στο τέλος
του κειμένου, καθώς και στο τέλος μερικών κεφαλαίων, είναι του Τζου Σι.
Ο Δάσκαλός μου, φιλόσοφος Τσένγκ είπε, «Το να μην
παρεκκλίνεις προς τη μία ή την άλλη μεριά, ονομάζεται Τζονγκ το να μην
επιδέχεσαι καμιά αλλαγή, ονομάζεται Γιονγκ. Το Τζονγκ δείχνει το Τάο που
πρέπει να επιζητείται από όλα τα όντα που ζουν κάτω από τον Ουρανό■ το
Γιονγκ δείχνει τη σταθερή αρχή που διέπει όλα τα όντα που ζουν στον
κόσμο. Αυτό το έργο περιέχει τη Διδασκαλία της Καρδιάς που μεταβιβάστηκε
από δάσκαλο σε μαθητή στην κομφουκιστική Σχολή, μέχρις ότου ο Κονγκ
Τζι, για να αποφύγει τυχόν διαστρεβλώσεις, την κατέγράψε και την
παρέδωσε στον ΜένκιοΛ. Το βιβλίο μιλάει πρώτα για τη μια αρχή. Έπειτα τη
διευρύνει, ώσπου να αγκαλιάσει τα πάντα. Τελικά επιστρέφει και τη
συνθέτει ξανά κάτω από τη μια αρχή. Ξετυλίγεται και γεμίζει το σύμπαν■
μαζεύεται και αποσύρεται για να κρυφτεί στο μυστηριώδες. Το βαθύ νόημά
της είναι ανεξάντλητο. Το σύνολό της είναι σταθερή μάθηση. Όταν ο
στοχαστικός αναγνώστης τη διερευνήσει με επιμονή, μέχρις ότου την
αντιληφθεί, θα μπορέσει να την εφαρμόσει στη ζωή του και θα ανακαλύψει
ότι είναι ανεξάντλητη».
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
Αυτό που ο Ουρανός παρέχει ονομάζεται εσωτερική φύση.
Η εναρμόνιση μ’ αυτή τη φύση ονομάζεται Τάο. Η καλλιέργεια αυτού του Τάο ονομάζεται διδασκαλία.
Το Τάο δεν πρέπει να εγκαταλείπεται ούτε στιγμή. Αν πρόκειται
για κάτι που μπορεί να εγκαταλειφθεί, τότε σίγουρα δεν είναι το Τάο.
Γι’ αυτό ο ανώτερος άνθρωπος δεν περιμένει να δει τα πράγματα, για να
λάβει μέτρα· ούτε να τα ακούσει, για να καταλάβει.
Δεν υπάρχει τίποτα πιο φανερό, απ’ αυτό που είναι μυστικό·
και τίποτα πιο έκδηλο, από εκείνο που είναι λεπτοφυές. Γι' αυτό ο
ανώτερος άνθρωπος παρακολουθεί τον εαυτό του, όταν είναι μόνος.
Όσο δεν υπάρχουν ερεθίσματα χαράς, οργής, θλίψης και
ευχαρίστησης, μπορούμε να πούμε ότι υπάρχει ισορροπία7. Όταν αυτά τα
αισθήματα διεγείρονται και επενεργούν με ισορροπημένο τρόπο, ακολουθεί
αυτό που μπορεί να ονομαστεί αρμονία. Η ισορροπία είναι η μεγάλη ρίζα
από την οποία αναπτύσσονται όλες οι ανθρώπινες δράσεις κάτω από τον
Ουρανό και η αρμονία είναι το παγκόσμιο Τάο, που όλοι οφείλουν να
επιζητούν.
Ας ακολουθηθεί η Μέση Οδός και ας πραγματωθεί η αρμονία, και
τότε μια ευδαιμονική τάξη θα επικρατήσει στον Ουρανό και στη Γη και όλα
τα όντα θα γαλουχούνται και θα εξελίσσονται.
Στο πρώτο Κεφάλαιο ο Κονγκ Τζι εκθέτει τις απόψεις, που του
μεταβιβάστηκαν, σαν βάση της ανάλυσής του. Δείχνει πρώτα καθαρά πώς το
Τάο ανάγεται στον Ουρανό και είναι αναλλοίωτο, ενώ η ουσία του παρέχεται
σε μας και δεν μπορεί να εγκαταλειφθεί. Έπειτα μιλάει για τη
σπουδαιότητα της διατήρησης και καλλιέργειάς του και για την άσκηση μιας
προσεχτικής αυτοεξέτασης σε σχέση μ’ αυτό. Τελικά αναφέρει τα αξιέπαινα
επιτεύγματα και τη μεταμορφωτική επιρροή των σοφών και πνευματικών
ανθρώπων στον ύψιστο βαθμό τους. Προσδοκία του Κονγκ Τζι είναι ότι ο
μαθητής θα στρέψει έτσι τις σκέψεις του προς τα μέσα και διερευνώντας
τον εαυτό του θα βρει εκεί τις αλήθειες, έτσι ώστε να παραμερίσει όλους
τους εξωτερικούς πειρασμούς που διεγείρουν την ιδιοτέλειά του και να
αντιληφθεί πλήρως την αγαθότητα που είναι έμφυτη σ’ αυτόν. Αυτό το
Κεφάλαιο ο Γιανγκ3 το αποκάλεσε «Σύνοψη του Όλου Έργου». Στα επόμενα
Κεφάλαια ο Κονγκ Τζι παραθέτει τα λόγια του Δασκάλου για να ολοκληρώσει
το νόημά του.
★ ★
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
Ο ΤζονγκΝι είπε: «Ο ανώτερος άνθρωπος ενσωματώνει τη Μέση Οδό· ο μικροπρεπής ενεργεί αντίθετα απ’ αυτή.
Η ενσωμάτωση της Μέσης Οδού από τον ανώτερο άνθρωπο μπορεί
και γίνεται, γιατί είναι ανώτερος άνθρωπος και έτσι πάντα κρατάει το
Μέσον. Η ενέργεια του μικροπρεπούς ενάντια στη Μέση Οδό εξηγείται, γιατί
είναι μικροπρεπής και δεν έχει προνοητικότητα.
★ ★
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
Ο Δάσκαλος είπε: «Τέλεια είναι η αρετή που είναι σύμφωνη με
τη Μέση Οδό! Ανάμεσα στους ανθρώπους σπάνιοι είναι εκείνοι που μπορούν
και την ασκούν για πολύ».
★ ★
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
Ο Δάσκαλος είπε: «Ξέρω πώς γίνεται και δεν καλλιεργείται το
Τάο: Οι σοφοί το υπερβαίνουν και οι ανόητοι δεν το προσεγγίζουν. Ξέρω
πώς γίνεται και η Μέση Οδός δεν κατανοείται: Οι προικισμένοι άνθρωποι
την υπερβαίνουν και οι ανάξιοι δεν την προσεγγίζουν.
Όλοι οι άνθρωποι τρώνε και πίνουν. Αλλά λίγοι είναι εκείνοι που μπορούν να ξεχωρίσουν τις γεύσεις».
★ ★
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5
Ο Δάσκαλος είπε: «Αλίμονο! Πόσο έρημο και άβατο είναι το Τάο!».
★ ★
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6
Ο Δάσκαλος είπε: «Υπήρχε ο ευσεβής Σουν: Ήταν πράγματι
μεγάλος σοφός! Ο αυτοκράτορας Σουν συνήθιζε να ρωτάει τους άλλους και να
μελετάει τα λόγια τους, ακόμα κι αν ήταν επιφανειακά. Έκρυβε ό,τι ήταν
άσχημο και πρόβαλλε ό,τι ήταν καλό. Απέφευγε τα δυο άκρα, διέκρινε το
μέσον και το χρησιμοποιούσε στη διακυβέρνηση της χώρας. Ακριβώς γι’ αυτό
έγινε ο διάσημος Σουν!».
★ ★
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7
Ο Δάσκαλος είπε: «Όλοι οι άνθρωποι λένε, “Είμαστε
έξυπνοι”. Αλλά όταν πιάνονται σε ένα δίχτυ, παγίδα ή λάκκο,
δεν ξέρουν πώς να ξεφύγουν. Οι άνθρωποι λένε, “Είμαστε έξυπνοι”. Αλλά αν
συμβεί να διαλέξουν τη Μέση Οδό, δεν μπορούν να την ακολουθήσουν ούτε
για ένα μήνα».
★ ★
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8
Ο Δάσκαλος είπε: «Αυτός ήταν ο τρόπος του Χουέι: Προτιμούσε
τη Μέση Οδό και όπου συναντούσε κάτι καλό το κρατούσε καλά σαν να
φορούσε κάτι πολύτιμο στο στήθος και δεν το έχανε».
★ ★
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9
Ο Δάσκαλος είπε: «Η αυτοκρατορία, οι πολιτείες της και οι
πολυάριθμες οικογένειες πρέπει να διοικούνται τέλεια. Τα αξιώματα και οι
τιμές μπορεί να χάνονται· τα γυμνά ξίφη μπορεί να ποδοπατώνται, αλλά η
Μέση Οδός είναι δύσκολο να επιτευχθεί».
★ ★
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10
Ο ΤσεΛού ρώτησε για την ενέργεια.
Ο Δάσκαλος είπε: «Εννοείς την ενέργεια του Νότου,
την ενέργεια του Βορρά, ή την ενέργεια που πρέπει να καλλιεργήσεις στον εαυτό σου;».
Το να δείχνεις καρτερικότητα και ευγένεια όταν διδάσκεις
άλλους και το να μην ανταποδίδεις την άσχημη συμπεριφορά: αυτή είναι η
ενέργεια των νοτίων χωρών και ο ανώτερος άνθρωπος τη μελετάει.
Το να κοιμάσαι οπλισμένος και να αντιμετωπίζεις το θάνατο
χωρίς λύπη: αυτή είναι η ενέργεια των βορείων χωρών και ο ισχυρός
άνθρωπος τη μελετάει.
Γι αυτό ο ανώτερος άνθρωπος καλλιεργεί μια φιλική αρμονία,
χωρίς να καθίσταται αδύνατος. Πόσο σταθερός είναι στην ενέργειά του!
Στέκει ορθός στο μέσον, χωρίς να παρασύρεται προς τη μια ή την άλλη
μεριά. Πόσο σταθερός είναι στην ενέργειά του. Όταν επικρατούν οι αρχές
του αγαθού στη χώρα του, δεν αλλάζει τίποτα από την κατάσταση της
απόσυρσής του. Όταν επικρατούν οι αρχές του κακού στη χώρα του,
συνεχίζει την πορεία του ώς το θάνατο, χωρίς να παρεκκλίνει. Πόσο
σταθερός είναι στην ενέργειά του!
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11
Το να ζεις στην αφάνεια κι όμως να κάνεις θαύματα τα οποία μνημονεύονται σε κατοπινές γενιές· αυτό είναι που δεν κάνω.
Υπάρχουν ανώτεροι άνθρωποι που ενεργούν σύμφωνα
με το Τάο, αλλά όταν φθάνουν ώς τη μέση, μπορούν και τα παρατάνε· δεν μπορώ να σταματήσω έτσι.
Υπάρχουν ανώτεροι άνθρωποι που ακολουθούν τη Μέση Οδό,
αποσύρονται από τον κόσμο και παραμένουν άγνωστοι, αλλά δεν λυπούνται
γι’ αυτό. Μόνο ο σοφός είναι ικανός για κάτι τέτοιο.
★ ★
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12
Το Τάο που επιζητεί ο ανώτερος άνθρωπος φθάνει πλατιά και μακριά κι όμως είναι μυστικό.
Οι κοινοί άνθρωποι, όσο αμαθείς κι αν είναι, μπορούν να
επιδιώξουν τη γνώση του. Όμως στα έσχατα βάθη του υπάρχει εκείνο που
ακόμα και ο σοφός δεν γνωρίζει. Οι κοινοί άνθρωποι, οσοδήποτε κάτω του
συνηθισμένου στάνταρ χαρακτήρα, μπορούν να το ασκήσουν. Όμως, στα έσχατα
βάθη του υπάρχει εκείνο που ακόμα και ο σοφός δεν μπορεί να ασκήσει. Αν
και μεγάλο, όσο ο Ουρανός και η Γη, οι άνθρωποι μπορούν να βρουν σ’
αυτό μερικά πράγματα που τους δυσαρεστούν. Είναι έτσι, ώστε αν ο
ανώτερος άνθρωπος μιλούσε για τον τρόπο ενέργειάς του σε όλο το μεγαλείο
του, τίποτα στον κόσμο δεν θα μπορούσε να το περιλάβει και αν μιλούσε
γι’ αυτό σε όλη την απειροστή μικρότητά του, τίποτα δεν θα μπορούσε να
το διασπάσει.
Στο Βιβλίο των Ωδών αναγράφεται, «Το γεράκι πετάει ψηλά στον
ουρανό· τα ψάρια κολυμπούν βαθιά στα νερά». Αυτό εκφράζει το πώς
φαίνεται αυτός ο τρόπος ψηλά και χαμηλά.
Το Τάο του ανωτέρου ανθρώπου μπορεί να βρεθεί στα απλά
στοιχεία του, στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, αλλά στα έσχατα βάθη του
ακτινοβολεί λαμπρά μέσω του Ουρανού και της Γης.
Το δωδέκατο Κεφάλαιο περιέχει τα λόγια του Κονγκ Τζι και έχει
σαν στόχο να εξηγήσει αυτό που λέγεται στο πρώτο Κεφάλαιο: «Το Τάο δεν
πρέπει να εγκαταλείπεται». Στα οκτώ επόμενα Κεφάλαια παραθέτει τα λόγια
του Κομφούκιου, για να το επικυρώσει.
★ ★
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13
Ο Δάσκαλος είπε: «Το Τάο δεν είναι μακριά από τον άνθρωπο. Αν
οι άνθρωποι αναζητούν ένα Τάο που είναι μακριά από τις κοινές ενδείξεις
της συνείδησης, αυτό δεν μπορεί να θεωρηθεί σαν Τάο.
Στο Βιβλίο των Ωδών αναφέρεται, “Σκαλίζοντας ένα στυλιάρι, το
πρότυπο δεν είναι μακριά”. Χρησιμοποιώντας ένα τσεκούρι πελεκάμε το
στυλιάρι ενός άλλου τσεκουριού. Όμως αν τα εξετάσουμε προσεχτικά,
μπορούμε να τα ξεχωρίσουμε. Έτσι ο ανώτερος άνθρωπος οδηγεί τους
ανθρώπους σύμφωνα με τη φύση τους κι όταν αποβάλλουν το λάθος, σταματά.
Όταν κάποιος καλλιεργεί την ευσυνειδησία και την εφαρμόζει με
βάση την αρχή του αλτρουισμού, δεν είναι μακριά από το Τάο. Ό,τι δεν
σου αρέσει όταν σου το κάνουν, μην το κάνεις στους άλλους.
Στο Τάο του ανωτέρου ανθρώπου υπάρχουν τέσσερα πράγματα κι
ούτε ένα απ’ αυτά δεν έχω επιτύχει. 1. Το να υπηρετήσω τον πατέρα μου,
όπως θα ήθελα να με υπηρετεί ο γιος μου· σ’ αυτό δεν πέτυχα. 2. Το να
υπηρετήσω τον πρίγκιπά μου, όπως θα ήθελα να με υπηρετεί ο υπουργός μου·
σ’ αυτό δεν πέτυχα 3. Το να υπηρετήσω τον πρεσβύτερο αδελφό μου, όπως
θα ήθελα να με υπηρετεί ο νεώτερος αδελφός μου· σ' αυτό δεν πέτυχα· 4.
Το να είμαι υπόδειγμα συμπεριφοράς σε ένα φίλο, όπως θα ήθελα αυτός να
μου συμπεριφέρεται· σ' αυτό δεν πέτυχα. Ένθερμος στην άσκηση των κοινών
αρετών και σοβαρός όταν μιλάει γι’ αυτές, αν στην εφαρμογή τους έχει
κάποια έλλειψη, ο ανώτερος άνθρωπος το μόνο που κάνει, είναι να ασκεί
τον εαυτό του. Και αν στα λόγια του υπάρχει κάποια υπερβολή, δεν
επιτρέπει στον εαυτό του αυτό το ελάττωμα. Έτσι τα λόγια του
ανταποκρίνονται στις πράξεις του και οι πράξεις του ανταποκρίνονται στα
λόγια του. Δεν είναι η τέλεια ειλικρίνεια που χαρακτηρίζει αυτόν τον
άνθρωπο;»
★ ★
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 14
Ο ανώτερος άνθρωπος κάνει ό,τι είναι σωστό στην κατάσταση που βρίσκεται δεν επιδιώκει να την ξεπεράσει.
Σε μια θέση πλούτου και τιμών, κάνει ό,τι είναι σωστό για μια
θέση πλούτου και τιμών. Σε μια φτωχή και ταπεινή θέση, κάνει ό,τι είναι
κατάλληλο για μια φτωχή και ταπεινή θέση. Ευρισκόμενος ανάμεσα στις
βάρβαρες φυλές, κάνει ό,τι είναι σωστό για τις βάρβαρες φυλές. Σε μια
θέση αξιοθρήνητη και δύσκολη, κάνει ό,τι είναι σωστό για μια θέση
αξιοθρήνητη και δύσκολη. Ο ανώτερος άνθρωπος μπορεί και βρίσκει τον
εαυτό του σε μια κατάσταση, στην οποία δεν είναι ο εαυτός του.
Σε μια υψηλή θέση, δεν συμπεριφέρεται με περιφρόνηση στους
κατώτερούς του. Σε μια ταπεινή θέση, δεν επιδιώκει την εύνοια των
ανωτέρων του. Διορθώνει τον εαυτό του και δεν ζητάει τίποτα από τους
άλλους και έτσι δεν έχει απογοητεύσεις. Δεν μεμψιμοιρεί ενάντια στον
Ουρανό, ούτε παραπονιέται στους ανθρώπους.
Γι’ αυτό ο ανώτερος άνθρωπος είναι ήσυχος και ατάραχος,
περιμένοντας τις επιταγές του Ουρανού, ενώ ο μικροπρεπής προχωράει σε
επικίνδυνα μονοπάτια, ψάχνοντας για τυχερές συμπτώσεις.
Ο Δάσκαλος είπε: «Η τοξοβολία μοιάζει με τον τρόπο του
ανωτέρου ανθρώπου. Όταν ο τοξότης δεν πετύχει το κέντρο του στόχου17,
γυρίζει και ψάχνει την αιτία της αποτυχίας στον εαυτό του».
★ ★
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 15
Το Τάο του ανωτέρου ανθρώπου μπορεί να συγκριθεί μ’ αυτό που
γίνεται στο ταξίδι. Για να φθάσουμε μακριά, οφείλουμε να διασχίσουμε το
χώρο που είναι κοντά και για να αναρριχηθούμε στην κορυφή του βουνού,
οφείλουμε να αρχίσουμε από τους πρόποδες.
Στο Βιβλίο των Ωδών αναφέρεται, «Η ευτυχισμένη σχέση με τη
σύζυγο και τα παιδιά είναι σαν τη μουσική λαούτων και αρπών18. Όταν
υπάρχει ομόνοια ανάμεσα στους αδελφούς, η αρμονία είναι ευχάριστη και
διαρκής.
Έτσι μπορείτε να τακτοποιήσετε την οικογένειά σας και να χαρείτε με τη γυναίκα σας και τα παιδιά σας».
0 Δάσκαλος είπε: «Σε μια τέτοια κατάσταση πραγμάτων, οι γονείς είναι πολύ ευτυχισμένοι!»
★ ★
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 16
Ο Δάσκαλος είπε: «Πόσο απλόχερα τα πνευματικά όντα εκδηλώνουν τις δυνάμεις που ανήκουν σ’ αυτά!
Ψάχνουμε γι' αυτά, αλλά δεν τα βλέπουμε· στρέφουμε τα αυτιά
μας σ’ αυτά, αλλά δεν τα ακούμε. Κι όμως διαπερνούν όλα τα πράγματα και
δεν υπάρχει τίποτα δίχως αυτά.
Κάνουν όλους τους ανθρώπους στη χώρα να νηστεύουν και να
εξαγνίζονται και να ντύνονται με τα πιο πολυτελή ρούχα τους για να
παρακολουθήσουν τις θυσίες που γίνονται προς αυτά. Έπειτα, σαν νερό που
ξεχειλίζει, φαίνονται να είναι πάνω από τα κεφάλια τους, αριστερά και
δεξιά από κάθε λάτρη.
Στο Βιβλίο των Ωδών αναφέρεται, “Δεν μπορείς να προβλέψεις
την προσέγγιση των πνευματικών όντωνμπορείς να τα αντιμετωπίσεις με
αδιαφορία;”
Τέτοια είναι η εκδήλωση του λεπτοφυούς! Είναι αδύνατον να παρεμποδίσεις τις εκφράσεις ειλικρίνειας!»
★ ★
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 17
Ο Δάσκαλος είπε: «Πόση υική ευσέβεια είχε ο αυτοκράτορας
Σουν! Η αρετή του ήταν αρετή ενός σοφούτο μεγαλείο του ήταν μεγαλείο
ενός θρόνου ο πλούτος του ήταν ό,τι υπήρχε ανάμεσα στις τέσσερις
θάλασσες. Πρόσφερε τις θυσίες του στο ναό των προγόνων και οι απόγονοί
του συνήθιζαν να θυσιάζουν στον ίδιο.
Επομένως αυτός που κατέχει τόσο μεγάλη αρετή σίγουρα θα
αποκτήσει το θρόνο, θα αποκτήσει εκείνον τον πλούτο, θα αποκτήσει τη
φήμη του, και θα απολαύσει τη μακροζωία του.
Κατά παρόμοιο τρόπο ο Ουρανός στην παραγωγή πραγμάτων σίγουρα
είναι απλόχερος σ’ αυτά, σύμφωνα με τις ιδιότητές τους. Έτσι το δέντρο
που ανθοφορεί, το τρέφει εκείνο που είναι έτοιμο να πέσει, το ρίχνει.
Στο Βιβλίο των Ωδών αναφέρεται, “Ο θαυμαστός και ευγενής
πρίγκιπας εκφράζει καθαρά την αρετή του, καθοδηγεί το λαό του και
συμβουλεύει τους υπουργούς του24. Γι’ αυτό έλαβε από τον ουρανό την
ανταμοιβή του
μεγαλείου. Τον προστάτευσε, τον βοήθησε, τον ανέβασε στο θρόνο, παρέχοντας συνεχώς, όπως θα λέγαμε, αυτές τις εύνοιες”.
Επομένως μπορούμε να πούμε ότι αυτός που είναι πολύ ενάρετος, σίγουρα θα έχει την επιδοκιμασία του Ουρανού».
★ ★
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 18
Ο Δάσκαλος είπε: «Ο βασιλιάς Ουέν είναι ο μόνος για τον οποίο
μπορεί να ειπωθεί ότι δεν είχε αιτία για θλίψη! Πατέρας του ήταν ο
βασιλιάς Τζι και γιος του ο βασιλιάς Γου. Ο πατέρας του έβαλε τα θεμέλια
του μεγαλείου του και ο γιος του μεταβίβασε αυτό το μεγαλείο.
Ο βασιλιάς Γου συνέχισε το έργο του βασιλιά Τάι, του βασιλιά
Τζι και του βασιλιά Ουέν26. Κάποτε έθαλε την πανοπλία του και κατέκτησε
την αυτοκρατορία. Δεν έχασε την ξεχωριστή προσωπική υπόληψη που είχε σε
όλη τη χώρα. Το μεγαλείο του ήταν ο αυτοκρατορικός θρόνος. Πλούτος του
ήταν όλα όσα υπήρχαν ανάμεσα στις τέσσερις θάλασσες. Πρόσφερε τις θυσίες
του στο ναό των προγόνων του και οι απόγονοί του συνέχισαν να θυσιάζουν
σ’ αυτόν.
Ήταν στα γεράματά του όταν ο βασιλιάς Γου αναγορεύτηκε στο
θρόνο και ο δούκας Τζόου ολοκλήρωσε την ενάρετη πορεία του Ουέν και του Γ
ου. Τίμησε τον Τάι και τον Τζι μετά το θάνατό τους με τον τίτλο του
βασιλιά και θυσίαζε σε όλους τους προηγούμενους δούκες πριν απ’ αυτόν με
τις βασιλικές τελετές. Κι αυτός ο κανόνας επεκτάθηκε στους πρίγκιπες
του βασιλείου, στους ανώτερους αξιωματούχους, στους σχολιαστές και στον
κοινό λαό. Αν ο πατέρας ήταν αξιωματούχος και ο γιος ένας σχολιαστής,
τότε η κηδεία ήταν ανάλογη ενός αξιωματούχου και η θυσία ανάλογη ενός
σχολιαστή. Αν ο πατέρας ήταν σχολιαστής και ο γιος αξιωματούχος, τότε η
κηδεία ήταν ενός σχολιαστή και η θυσία ενός αξιωματούχου. Ο θρήνος ενός
έτους οφειλόταν μόνο για τους ανωτέρους αξιωματούχους, αλλά ο θρήνος για
το Γιο του Ουρανού ήταν τριετής. Στο θρήνο για τον πατέρα και τη μητέρα
δεν επέτρεπε καμιά διαφορά ανάμεσα στους ευγενείς και στους κοινούς
ανθρώπους».
★ ★
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 19
Ο Δάσκαλος είπε: «Πόσο μεγάλη ήταν η υική ευσέβεια του βασιλιά Γου και του δούκα Τζόου!
υπηρετούσαν τον Ύψιστο Κυβερνήτη και με τις τελετές στο ναό
των προγόνων θυσίαζαν κάθε εποχή στους προγόνους τους. Αυτός που
κατανοεί τις τελετές θυσιών στον Ουρανό και τη Γη και το νόημα των
διαφόρων θυσιών στους προγόνους, θα έβρισκε τη διακυβέρνηση της χώρας
τόσο εύκολη, σαν το κοίταγμα της παλάμης του!»
★ ★
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 20
Ο Δούκας Άι ρώτησε για τη διακυβέρνηση.
Ο Δάσκαλος είπε: «Η διακυβέρνηση του Ουέν και του Γ ου
περιγράφεται στα αρχεία, σε πινακίδες από ξύλο από μπαμπού. Όταν
υπάρχουν τέτοιοι άνθρωποι, η διακυβέρνηση ακμάζει αλλά χωρίς τέτοιους
ανθρώπους, η διακυβέρνηση παρακμάζει και φθίνει.
Για τους ανθρώπους του Τάο, η βελτίωση της διακυβέρνησης
είναι ταχεία, ακριβώς όπως η βλάστηση επιταχύνεται από το Τάο της Γης.
Επίσης η διακυβέρνησή τους μπορεί να αποκληθεί εύκολη ανάπτυξη.
Επομένως η άσκηση της διακυβέρνησης βασίζεται στη
χρησιμοποίηση κατάλληλων ανθρώπων. Τέτοιοι άνθρωποι ανευρίσκονται μέσω
του εαυτού του κυβερνήτη. Αυτός ο εαυτός καλλιεργείται, εφόσον
ακολουθείται το Τάο. Και το Τάο επιτυγχάνεται με την καλλιέργεια της
ανθρωπιάς.
Η ανθρωπιά είναι χαρακτηριστικό στοιχείο της ανθρώπινης φύσης
και η μεγάλη άσκησή της γίνεται κυρίως στους αγαπητούς συγγενείς.
Δικαιοσύνη είναι συμφωνία πράξεων με ό,τι είναι ορθό και η μεγάλη άσκησή
της έγκειται στο να τιμάς τον άξιο. Ο αυξημένος βαθμός αγάπης που
οφείλουμε να εκφράζουμε στους συγγενείς μας και οι σχετικές βαθμίδες
στην εκτίμηση των άξιων, προέρχονται από την αρχή της ορθότητας.
Όταν εκείνοι που βρίσκονται σε κατώτερες θέσεις δεν διαθέτουν
την εμπιστοσύνη των ανωτέρων τους, δεν μπορούν να διατηρήσουν την ομαλή
διακυβέρνηση του λαού.
Έτσι ο κυβερνήτης δεν πρέπει να ξεχνάει ότι οφείλει να
καλλιεργήσει τον εαυτό του. Επιθυμώντας να καλλιεργήσει τον εαυτό του,
δεν πρέπει να ξεχνάει ότι οφείλει να υπηρετεί τους γονείς του.
Υπηρετώντας τους γονείς του, δεν πρέπει να ξεχνάει ότι οφείλει να
γνωρίζει βαθιά τους ανθρώπους. Γνωρίζοντας τους ανθρώπους, δεν πρέπει να
ξεχνάει ότι πρέπει να γνωρίζει τον Ουρανό.
Τα καθήκοντα του παγκόσμιου Τάο είναι πέντε. Τα πέντε αυτά είναι:
Του υπουργού προς τον κυβερνήτη.
Του γιου προς τον πατέρα του.
Της συζύγου προς το σύζυγο.
Του νεότερου αδελφού προς τον πρεσβύτερο.
Του φίλου προς το φίλο του.
Αυτά είναι τα πέντε καθήκοντα του παγκόσμιου Τάο. Οι τρεις αρετές που έχουν παγκόσμια ισχύ είναι:
Σοφία (Τζιρ)
Ανθρωπιά (Ρεν)
Ενέργεια (Γιονγκ)
Εκείνο, με τη βοήθεια του οποίου μπορεί κανείς να ασκήσει και να εφαρμόσει τα παραπάνω, είναι:
Ορθότητα (Γι)
Μερικοί γεννιώνται με την έμφυτη γνώση αυτών των καθηκόντων.
Μερικοί μαθαίνουν με τη μελέτη και άλλοι μετά από μια επίπονη
συνειδητοποίηση της αγνοίας τους. Αλλά από τη στιγμή που θα αποκτηθεί
αυτή η γνώση, το αποτέλεσμα είναι το ίδιο. Μερικοί ασκούν τα καθήκοντα
αυτά με άνεση. Μερικοί τα ασκούν αποβλέποντας στα οφέλη που προκύπτουν
και άλλοι με επίμοχθη προσπάθεια. Αλλά όταν εκτελούνται ορθά, το
αποτέλεσμα είναι το ίδιο».
Ο Δάσκαλος είπε: «Η αγάπη για μάθηση πλησιάζει τη σοφία. Η
ένθερμη άσκηση είναι κοντά στην ανθρωπιά. Το να διαθέτεις το αίσθημα της
ντροπής, είναι κοντά στην ενέργεια.
Αυτός που γνωρίζει και τις τρεις αρετές, ξέρει πώς να
καλλιεργήσει τον εαυτό του. Γνωρίζοντας πώς να καλλιεργεί τον εαυτό του,
ξέρει πώς να κυβερνά τους ανθρώπους. Γνωρίζοντας πώς να κυβερνά τους
ανθρώπους, ξέρει πώς να κυβερνά την αυτοκρατορία, με όλες τις πολιτείες
της και τις πολυάριθμες οικογένειες.
Αυτός που επιθυμεί να κυβερνήσει την αυτοκρατορία με τις
πολιτείες της και τις πολυάριθμες οικογένειες, οφείλει να ακολουθεί
εννιά θεμελιώδεις κανόνες:
I. Καλλιέργεια του εαυτού.
II. Επιβράβευση των άξιων.
III. Στοργή προς τους συγγενείς.
IV. Σεβασμός στους μεγάλους υπουργούς.
V. Ενδιαφέρον για την ευημερία όλων των αξιωματούχων.
VI. Στοργή για όλο το λαό.
VII. Προσέλκυση των κάθε είδους τεχνιτών.
VIII. Ευγένεια προς τους ξένους από άλλες χώρες.
IX. Αγαθή και επιβλητική επιρροή πάνω στους τοπικούς ηγεμόνες.
Με την καλλιέργεια του εαυτού, το κοσμικό Τάο εκδηλώνεται. Με
την επιβράβευση των άξιων, η διάκριση και η ορθή κρίση του διατηρείται.
Με την εκδήλωση στοργής προς τους συγγενείς, αποφεύγεται η γκρίνια και η
μεμψιμοιρία ανάμεσα στους θείους και τους αδελφούς. Με το σεβασμό στους
μεγάλους υπουργούς, αποφεύγει λάθη στην άσκηση της διακυβέρνησης. Με το
ενδιαφέρον για την ευημερία όλων των αξιωματούχων, αυτοί παροτρύνονται
να εκφράζουν την ευγνωμοσύνη τους για τις φιλοφροσύνες του. Με τη στοργή
για όλο το λαό, όλοι οι άνθρωποι προτρέπουν ο ένας τον άλλον σε ό,τι
είναι αγαθό. Με την προσέλκυση των κάθε είδους τεχνιτών, θα υπάρχει
επάρκεια αγαθών και πόρων στη χώρα. Με την ευγένεια προς τους ξένους από
άλλες χώρες, ηγεμόνες από όλες τις χώρες θα συρρέουν σ’ αυτόν. Με την
αγαθή και επιβλητική επιρροή πάνω στους τοπικούς ηγεμόνες, όλος ο κόσμος
θα τον σέβεται.
Η αυτοπειθαρχία και η εξάγνιοη με προσεχτική φροντίδα για το
ντύσιμο και αποφεύγοντας κινήσεις αντίθετες στους κανόνες της ορθότητας:
αυτός είναι ο τρόπος για να καλλιεργήσει ένας κυβερνήτης τον εαυτό του.
Απορρίπτοντας τους συκοφάντες και συγκροτούμενος από ξελογιάσματα της
ομορφιάς· μειώνοντας τα πλούτη και τιμώντας την αρετή: αυτός είναι ο
τρόπος για την επιβράβευση των άξιων. Δίνοντάς τους θέσεις τιμής και
μεγάλες απολαβές και συμμεριζόμενος τις αρέσκειες και απαρέσκειές τους:
αυτός είναι ο τρόπος για να κάνει τους συγγενείς του να τον αγαπούν.
Παρέχοντάς τους πολυάριθμους αξιωματούχους για να εκτελούν τις διαταγές
και εντολές τους: αυτός είναι ο τρόπος για να ενθαρρύνει τους μεγάλους
υπουργούς. Περιβάλλοντάς τους με εμπιστοσύνη και παρέχοντάς τους υψηλές
απολαβές: αυτός είναι ο τρόπος για να ενθαρρύνει τους αξιωματούχους.
Χρησιμοποιώντας τον μόνο στις κατάλληλες περιόδους και διατηρώντας τους
φόβους ελαφρείς: αυτός είναι ο τρόπος για να ενθαρρύνει το λαό. Με
καθημερινές εξετάσεις και δοκιμασίες και εξισώνοντας τις αμοιβές σύμφωνα
με το έργο τους: αυτός είναι ο τρόπος για να ενθαρρύνει τους τεχνίτες.
Συνοδεύοντάς τους κατά την αναχώρηση και καλωσορίζοντάς τους στην άφιξη·
επαινώντας τους καλούς ανάμεσά τους και δείχνοντας επιείκεια για τους
αδύναμους: αυτός είναι ο τρόπος για να συμπεριφέρεται με ευγένεια στους
ξένους από μακριά. Αποκαθιστώντας οικογένειες των οποίων η γραμμή έχει
σπάσει και αναβιώνοντας πολιτείες που έχουν σβήσει· επαναφέροντας στην
τάξη πολιτείες που είναι σε αναταραχή και υποστηρίζοντας εκείνες που
είναι σε κίνδυνο· ορίζοντας σταθερές ώρες υποδοχής και ακρόασης των
πρέσβεων· χαρίζοντάς τους πολύτιμα δώρα όταν αποχωρούν και αρκούμενος σε
μικρές συνεισφορές όταν έρχονται: αυτός είναι ο τρόπος να επηρεάζει
τους τοπικούς ηγεμόνες.
Όλοι όσοι ασκούσαν τη διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας με τις
πολιτείες της και τις πολυάριθμες οικογένειες, τηρούσαν τους
προαναφερόμενους εννιά σταθερούς κανόνες. Και η εφαρμογή τους
πετυχαίνεται μέσω της ευθύτητας.
Σε όλα τα πράγματα η επιτυχία εξαρτάται από την προετοιμασία
και χωρίς μια τέτοια προετοιμασία, σίγουρα υπάρχει αποτυχία. Αν ό,τι
είναι να ειπωθεί κρίνεται προηγουμένως, δεν θα υπάρχει παρεμπόδιση. Αν
οι υποθέσεις κρίνονται από πριν, δεν θα υπάρχει δυσκολία μ’ αυτές. Αν οι
πράξεις του κρίνονται από πριν, δεν θα υπάρχει απογοήτευση σχετικά μ’
αυτές. Αν οι αρχές της συμπεριφοράς κρίνονται από πριν, η άσκησή τους θα
είναι συνεχής.
Όταν εκείνοι που είναι σε κατώτερες θέσεις δεν κερδίζουν την
εμπιστοσύνη του κυβερνήτη, δεν μπορούν να πετύχουν στη διακυβέρνηση του
λαού. Υπάρχει ένας τρόπος για να αποκτήσουν την εμπιστοσύνη του
κυβερνήτη. Αν δεν τους εμπιστεύονται οι φίλοι, δεν θα κερδίσουν την
εμπιστοσύνη του κυβερνήτη του. Υπάρχει ένας τρόπος να τους εμπιστεύονται
οι φίλοι αν δεν είναι υπάκουοι στους γονείς τους, δεν θα είναι
ειλικρινείς με τους φίλους τους. Υπάρχει ένας τρόπος για να είναι
υπάκουοι στους γονείς τους· αν στρέφοντας την προσοχή στον εαυτό τους
βρίσκουν έλλειψη ειλικρίνειας, δεν θα είναι υπάκουοι στους γονείς τους.
Υπάρχει ένας τρόπος για την επίτευξη ειλικρίνειας στον εαυτό τους· αν
δεν καταλαβαίνουν τι είναι αγαθό, δεν θα πετύχουν την ειλικρίνεια στον
εαυτό τους.
Η ειλικρίνεια είναι το Τάο του Ουρανού. Η επίτευξη της
ειλικρίνειας είναι το Τάο των ανθρώπων. Αυτός που κατέχει την
ειλικρίνεια, είναι εκείνος που χωρίς προσπάθεια πετυχαίνει ό,τι είναι
ορθό και αντιλαμβάνεται χωρίς την άσκηση σκέψης. Αυτός που πετυχαίνει
την ειλικρίνεια, είναι εκείνος που επιλέγει ό,τι είναι αγαθό και σταθερά
το κρατάει μαζί του.
Για την επίτευξη αυτή υπάρχουν προϋποθέσεις: η βαθιά μελέτη
αυτού που είναι αγαθό, η ακριβής αναζήτησή του και η ένθερμη άσκησή της.
Ο ανώτερος άνθρωπος, όσο υπάρχει κάτι που δεν έχει μελετήσει,
ή όσο σε ό,τι μελετάει υπάρχει κάτι που δεν έχει κατανοήσει, δεν
διακόπτει τη μελέτη του. Όσο υπάρχει κάτι που δεν έχει ερευνήσει ή κάτι
που δεν ξέρει απ’ αυτά, δεν διακόπτει τη μελέτη του. Όσο υπάρχει κάτι
που δεν έχει διαλογιστεί ή κάτι που δεν έχει αντιληφθεί απ’ όσα έχει
διαλογιστεί, δεν διακόπτει τη μελέτη του. Αν υπάρχει κάτι το οποίο δεν
έχει ασκήσει ή για το οποίο η άσκησή του δεν υπήρξε ένθερμη, δεν
διακόπτει το έργο του. Αν κάποιος άλλος πετυχαίνει με μιάς, αυτός θα
κάνει εκατό προσπάθειες. Αν κάποιος άλλος πετυχαίνει με δέκα
προσπάθειες, αυτός θα κάνει χίλιες.
Ας προχωρήσει μ’ αυτό τον τρόπο και ακόμα κι αν είναι νωθρός,
σίγουρα θα γίνει ευφυής· αν και αδύναμος, σίγουρα θα γίνει ισχυρός».
★ ★
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 21
Όταν η φώτιση προκύπτει από την ειλικρίνεια, αυτή η κατάσταση
αποδίδεται στη φύση· όταν η ειλικρίνεια προκύπτει από τη φώτιση, αυτή η
κατάσταση πρέπει να αποδίδεται στη διδασκαλία. Αλλά αν υπάρχει
ειλικρίνεια, θα υπάρχει και φώτιση· αν υπάρχει φώτιση, θα υπάρχει και
ειλικρίνεια.
Στο παραπάνω εικοστό πρώτο Κεφάλαιο ο Κονγκ Τζι επιχειρεί να
αναλύσει αυτά τα θέματα του Τάο του Ουρανού και του Τάο των ανθρώπων που
αναφέρθηκαν προηγούμενα. Τα δώδεκα Κεφάλαια που ακολουθούν είναι από
τον Κονγκ Τζι, και εκεί επαναλαμβάνει και διασαφηνίζει το νόημα αυτού
ακριβώς του Κεφαλαίου.
★ ★
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 22
Μόνο αυτός που κατέχεται από την πιο τέλεια ειλικρίνεια που
υπάρχει στον κόσμο, μπορεί να αναπτύξει πλήρως τη φύση του. Όντας σε
θέση να αναπτύξει πλήρως τη φύση του, μπορεί να κάνει το ίδιο και με τη
φύση των άλλων ανθρώπων. Όντας σε θέση να αναπτύξει πλήρως τη φύση των
άλλων ανθρώπων, μπορεί να αναπτύξει τη φύση των ζώων και των άλλων
όντων. Όντας σε θέση να αναπτύξει πλήρως τη φύση των ζώων και των άλλων
όντων, μπορεί να βοηθήσει τη μεταμορφωτική και εξελικτική διαδικασία του
Ουρανού και της Γης. Όντας σε θέση να βοηθήσει τη μεταμορφωτική και
εξελικτική διαδικασία του Ουρανού και της Γης, μπορεί μαζί με τον Ουρανό
και τη Γη να αποτελέσει μια Τριάδα.
★ ★
Έπειτα είναι αυτός που καλλιεργεί πλήρως τα βλαστάρια της
αγαθότητας μέσα του. Απ’ αυτά μπορεί να φθάσει στην απόκτηση της
ειλικρίνειας. Αυτή η ειλικρίνεια γίνεται φανερή. Όντας φανερή,
εκδηλώνεται. Εκδηλούμενη, αποβαίνει λαμπρή. Όντας λαμπρή, επηρεάζει
άλλους. Επηρεάζοντας άλλους, αυτοί αλλάζουν. Αλλάζοντας,
μεταμορφώνονται. Μόνο αυτός που κατέχεται από πλήρη ειλικρίνεια στον
κόσμο, μπορεί να μεταμορφώσει.
★ ★
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 24
Το Τάο της τέλειας ειλικρίνειας είναι να προβλέπει. Όταν μια
πολιτεία ή οικογένεια πρόκειται να ακμάσουν, υπάρχουν σίγουρα ευμενείς
οιωνοί· και όταν πρόκειται να χαθούν, σίγουρα υπάρχουν κακοί οιωνοί.
Τέτοια συμβάντα γίνονται φανερά μέσω των χιλιόφυλλων και της χελώνας και
επηρεάζουν τις κινήσεις των τεσσάρων άκρων37. Όταν συμφορά ή ευτυχία
πρόκειται να έλθει, το καλό σίγουρα θα προβλεφθεί απ’ αυτόν και το κακό
επίσης. Συνεπώς το άτομο που κατέχεται από τέλεια ειλικρίνεια, είναι σαν
πνεύμα.
★ ★
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 25
Ειλικρίνεια είναι εκείνη η ιδιότητα με την οποία η
αυτοτελείωση επιτυγχάνεται και το Τάο της, είναι το Τάο με το οποίο ο
άνθρωπος μπορεί να κατευθυνθεί.
Η ειλικρίνεια είναι το τέλος και η αρχή των πραγμάτων· χωρίς
ειλικρίνεια δεν θα υπήρχε τίποτα. Γι' αυτό ο ανώτερος άνθρωπος θεωρεί
την επίτευξη της ειλικρίνειας σαν το πιο έξοχο πράγμα.
Ο κάτοχος της ειλικρίνειας δεν πετυχαίνει μόνο την τελείωση
του εαυτού του. Μ’ αυτή την ιδιότητα τελειοποιεί άλλους ανθρώπους και
άλλα όντα. Η τελειοποίηση του εαυτού δείχνει αρετή. Η τελειοποίηση άλλων
ανθρώπων και όντων δείχνει τη σοφία του. Και τα δύο είναι αρετές που
ανήκουν στη φύση κι αυτό είναι το Τάο με το οποίο επιτυγχάνεται η ένωση
εξωτερικού και εσωτερικού. Συνεπώς όπου αυτός, ο τέλεια ειλικρινής, τις
εφαρμόζει, η δράση του θα είναι ορθή.
★ *
Έτσι στην τέλεια ειλικρίνεια ανήκει η συνέχεια.
Εκδηλούμενη, φθάνει μακριά. Φθάνοντας μακριά, γίνεται μεγάλη
και ουσιαστική. Σαν μεγάλη και ουσιαστική, αποβαίνει έξοχη και λαμπρή.
Μεγάλη και ουσιαστική: Έτσι περιέχει όλα τα πράγματα. Έξοχη
και λαμπρή: έτσι διαπερνάει όλα τα πράγματα. Φθάνει μακριά και συνεχίζει
για πολύ: έτσι τελειοποιεί όλα τα όντα.
Τόσο μεγάλη και ουσιαστική, ώστε ο άνθρωπος που την κατέχει,
γίνεται ισάξιος της Γης. Τόσο έξοχη και λαμπρή, ώστε ο άνθρωπος που την
κατέχει γίνεται ισάξιος του Ουρανού. Τόσο άπειρη και αιώνια, ώστε ο
άνθρωπος που την κατέχει γίνεται αχανής.
Όντας έτσι η φύση της, χωρίς καμιά επίδειξη εκδηλώνεται·
χωρίς καμιά κίνηση, προκαλεί αλλαγές· χωρίς καμιά προσπάθεια, εκπληρώνει
τους στόχους της.
Το Τάο του Ουρανού και της Γης μπορεί να διατυπωθεί θαυμάσια
με μια φράση: Είναι χωρίς διπλοπροσωπία κι έτσι παράγει πράγματα με έναν
τρόπο αδιερεύνητο.
Το Τάο του Ουρανού και της Γης είναι μεγάλο και ουσιαστικό, έξοχο και λαμπρό, αχανές και αιώνιο.
Ο Ουρανός που εμείς βλέπουμε μπροστά μας είναι μόνο αυτός ο
λαμπρός φωτεινός ουρανός· αλλά όταν θεωρηθεί στην απειροσύνη του, ο
ήλιος, η σελήνη, τα άστρα και οι αστερισμοί του Ζωδιακού κρέμονται απ'
αυτόν. Η γη που βλέπουμε μπροστά μας δεν είναι παρά μια χούφτα χώμα,
αλλά αν θεωρηθεί σε όλο το μέγεθος και τον όγκο της, στηρίζει βουνά σαν
το Χούακαι το Γto, χωρίς να αισθάνεται το βάρος τους και περιέχει τα
ποτάμια και τις θάλασσες, χωρίς να χάνεται τίποτα. Το βουνό που βλέπουμε
μπροστά μας, φαίνεται σαν μια πέτρα· αλλά αν θεωρηθεί σε όλο τον όγκο
του, βλέπουμε πως οι θάμνοι και τα δέντρα φυτρώνουν σ’ αυτό, τα πουλιά
και τα ζώα κατοικούν σ’ αυτό, και τα πολύτιμα ορυκτά που οι άνθρωποι
αποθησαυρίζουν βρίσκονται στα έγκατά του. Το νερό που βλέπουμε μπροστά
μας, φαίνεται σαν μια κουταλιά. Αλλά αν θεωρήσουμε τα αβυθομέτρητα βάθη
του, οι μεγάλες χελώνες, τα ιγκουάνα, οι ιγκουανόδοντες, οι δράκοντες,
τα ψάρια και οι χελώνες παράγονται μέσα του και πολύτιμα πράγματα και
άλλες πηγές πλούτου αφθονούν σ’ αυτό.
Στο Βιβλίο των Ωδών αναγράφεται, «Τα θέσφατα του Ουρανού πόσο
βαθιά είναι και αιώνια!» Αλλά έτσι αναγνωρίζουμε πως πρόκειται πράγματι
για τον Ουρανό. Και πάλι, «Πόσο λαμπρή ήταν η αρετή του βασιλιά Ουέν!»
Αλλά έτσι αναγνωρίζουμε πως πρόκειται πράγματι για το βασιλιά Ουέν. Η
μοναδικότητά του είναι παρόμοια διαρκής.
★ ★
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 27
Πόσο μεγάλο είναι το Τάο, το κατάλληλο για το Σοφό!
Σαν το νερό που κυλάει, προχωράει και τρέφει όλα τα πράγματα και ανέρχεται ως τον Ουρανό.
Τελειότατο είναι το μεγαλείο του. Περικλείει τους τριακόσιους
κανόνες της τελετουργίας και τους τρεις χιλιάδες κανόνες συμπεριφοράς.
Περιμένει τον κατάλληλο άνθρωπο, για να μπορέσει να μπει σε ενέργεια.
Έτσι λέγεται, «Μόνο με τέλεια αρετή μπορεί το ύψιστο Τάο σε όλες τις όψεις του να αποβεί γεγονός».
Συνεπώς ο ανώτερος άνθρωπος τιμά την ενάρετη φύση του και
συνεχίζει τη σταθερή έρευνα και μελέτη του, επιδιώκοντας να την ανάγει
στο εύρος του μεγαλείου της, έτσι ώστε να μην παραλείψει τίποτα από τα
εξαίσια και λεπτά σημεία που περικλείει. Τα υψώνει στη μέγιστη βαθμίδα
και λαμπρότητά τους, έτσι ώστε να ακολουθεί τη Μέση Οδό. Καλλιεργεί τη
γνώση των αρχαίων και συνεχώς αποκτάει νέα. Ασκεί έναν έντιμο και
γενναιόψυχο ζήλο στην εκτίμηση και άσκηση κάθε ευπρέπειας.
Έτσι όταν κατέχει μια ανώτερη θέση, δεν είναι υπερήφανος και
σε μια κατώτερη θέση δεν είναι ανυπάκουος. Όταν η χώρα κυβερνάται καλά,
είναι σίγουρο πως με τα λόγια του θα ανέλθει· και όταν η χώρα έχει κακή
διακυβέρνηση, είναι σίγουρο πως με τη σιωπή του θα επιβάλλει
ανεκτικότητα στον εαυτό του. Έτσι στο Βιβλίο των Ωδών αναφέρεται,
«Νοήμων είναι και συνετός και έτσι διατηρεί το κύρος του».
★ ★
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 28
Ο Δάσκαλος είπε: «Υπάρχουν μερικοί που, αν και είναι αδαείς,
βασίζονται μόνο στη δική τους κρίση· υπάρχουν άλλοι που, αν και είναι
κατώτερης τάξης, τους αρέσει να διατάζουν· υπάρχουν και εκείνοι που, ενώ
ζουν στην εποχή μας, είναι προσκολλημένοι σε παλιούς τρόπους: Σε άτομα
που ενεργούν έτσι, σίγουρα θα έρχονται συμφορές».
Κανένας εκτός από το Γιο του Ουρανού δεν έχει το δικαίωμα να
ρυθμίζει τα τελετουργικά, να διασφαλίζει τα μέτρα και τα σταθμά και να
προσδιορίζει τους γραπτούς χαρακτήρες.
Τώρα σε όλη τη χώρα σι άμαξες έχουν τροχούς ίδιου μεγέθους·
κάθε γραφή έχει τους ίδιους χαρακτήρες· και για τη συμπεριφορά υπάρχουν
ίδιοι κανόνες.
Μπορεί κανείς να κατέχει το θρόνο, αλλά αν δεν έχει την
κατάλληλη αρετή, δεν τολμά να φτιάξει τελετουργικά τυπικά και μουσική.
Μπορεί να έχει αρετή, αλλά αν δεν κατέχει το θρόνο, δεν αποτολμά να
φτιάξει τελετουργικά και μουσική.
Ο Δάσκαλος είπε, «Μπορώ να περιγράφω την τελετουργία των Σία,
αλλά το κρατίδιο Τζι40 δεν θα επικυρώνει ικανοποιητικά τα λόγια του.
Έχω μάθει την τελετουργία των Γιν και στο κρατίδιο Σονγκ τη διατηρούν
ακόμα. Έχω μάθει την τελετουργία των Τζόου που τώρα εφαρμόζεται και
ακολουθώ τους Τζόου».
★ ★
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 29
Αυτός που έχει κατακτήσει την εξουσία της αυτοκρατορίας και
διαθέτει αυτές τις τρεις σπουδαίες ιδιότητες, θα καταφέρει να εξαλείψει
τυχόν λάθη κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησής του.
Όσο έξοχες κι αν ήταν οι ρυθμίσεις εκείνων των αρχαίων
εποχών, δεν μπορούν να δοκιμαστούν. Μη εφαρμοζόμενες, δεν μπορούν να
εμπνεύσουν πίστη και αφού δεν τις πιστεύουν οι άνθρωποι, δεν θα τις
ακολουθήσουν. Όσο έξοχες κι αν είναι οι ρυθμίσεις που έγιναν από κάποιον
της κατώτερης τάξης, δεν είναι σε θέση να τιμηθεί. Μη τιμώμενος, δεν
γίνεται πιστευτός και αφού δεν γίνεται πιστευτός, οι άνθρωποι δεν θα
ακολουθήσουν τους κανόνες του.
Γι’ αυτό τα θεσπίσματα του κυβερνήτη απλώνουν τις ρίζες τους
στον εαυτό του και στη συμπεριφορά του και επαρκής επικύρωση παρέχεται
από τις μάζες του λαού. Τις εξετάζει σε σύγκριση με κείνα των τριών
βασιλιάδων42 και τα βρίσκει χωρίς λάθη. Τα παρουσιάζει ενώπιον του
Ουρανού και της Γης και δεν βρίσκει τίποτα σ’ αυτά αντίθετο με τον τρόπο
λειτουργίας τους. Παρουσιάζεται μαζί τους ενώπιον των πνευματικών όντων
και δεν εγείρονται αμφιβολίες γι’ αυτά. Προετοιμάζεται και μπορεί να
περιμένει για την εμφάνιση ενός σοφού εκατό γενεών και δεν έχει
ανησυχίες.
Παρουσιαζόμενος με τα θεσπίσματά του ενώπιον των πνευματικών
όντων, χωρίς να εγείρονται αμφιβολίες γι’ αυτά, δείχνει εκείνο που
γνωρίζει σαν Ουρανό. Προετοιμαζόμενος χωρίς ανησυχίες και περιμένοντας
την εμφάνιση ενός σοφού, δείχνει πως γνωρίζει τους ανθρώπους.
Όντας έτσι, οι κινήσεις ενός τέτοιου κυβερνήτη, που
απεικονίζουν τα θεσπίσματά του, συνιστούν ένα υπόδειγμα στον κόσμο για
πολλές γενεές. Οι πράξεις του είναι επί γενεές νόμος στην αυτοκρατορία.
Εκείνοι που είναι μακριά του τον ατενίζουν με λατρεία και εκείνοι που
είναι κοντά του δεν τον βαριούνται.
Στο Βιβλίο των Ωδών αναφέρεται, «Εκεί δεν τον απεχθάνονται·
εδώ δεν κουράζονται απ’ αυτόν. Από μέρα σε μέρα και από νύχτα σε νύχτα
διαιωνίζουν τους επαίνους τους». Ουδέποτε υπήρξε κυβερνήτης που να μην
ανταποκρίνεται σ’ αυτή την περιγραφή, και ο οποίος να απέκτησε μια
πρώιμη φήμη σε όλη την αυτοκρατορία.
★ ★
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 30
Ο ΤζονγκΝι μεταβίβασε τις δοξασίες του Γιάο και του Σουν σαν
να ήταν πρόγονοί του και γλαφυρά εξέθεσε τις ρυθμίσεις του Ουέν και του Γ
ου, παίρνοντάς τους σαν πρότυπό του. Ψηλά, εναρμονίστηκε με τις εποχές
του Ουρανού και κάτω συμμορφώθηκε με το νερό και τη Γη.
Μπορεί να συγκριθεί με τον Ουρανό και τη Γη, γιατί στηρίζουν
και περιέχουν, επισκιάζουν και καλύπτουν όλα τα όντα. Μπορεί να
συγκριθεί με τις τέσσερις εποχές, γιατί εναλλάσσονται με τη σειρά, καθώς
και με τον ήλιο και τη σελήνη, γιατί φωτίζουν εναλλακτικά.
Όλα τα όντα αναπτύσσονται μαζί, χωρίς να βλάπτουν το ένα τ’
άλλο. Η διαδοχή των εποχών, καθώς και οι κινήσεις του ηλίου και της
σελήνης, συνεχίζουν, χωρίς να μπερδεύονται μεταξύ τους. Οι μικρότερες
ενέργειες είναι σαν τους χειμάρρους που χύνονται σε ποτάμια οι μεγάλες
ενέργειες εμφανίζονται σε μεγάλες μεταμορφώσεις. Αυτό είναι που καθιστά
τον Ουρανό και τη Γη τόσο Μεγάλα.
★ ★
Μόνο εκείνος που, κατέχοντας όλες τις σοφές ιδιότητες που
υπάρχουν κάτω από τον Ουρανό, δείχνεται γρήγορος σε αντίληψη, καθαρός
στη διάκριση, μεγάλης νοημοσύνης και πανπεριεκτικής γνώσης, είναι
κατάλληλος να κυβερνήσει. Μεγαλοπρεπής, γενναιόψυχος, ήπιος και πράος
είναι κατάλληλος να ασκεί αυτοπειθαρχία. Σταθερός και αυθεντικός, είναι
κατάλληλος να κρατάει σταθερά τα ηνία. Προσαρμοστικός, σοβαρός, ουδέποτε
παρεκκλίνοντας από τη Μέση Οδό και ορθός, είναι κατάλληλος για να
επιβάλλει το σεβασμό. Ολοκληρωμένος, ξεχωριστός, συγκεντρωμένος και
βαθυστόχαστος, είναι κατάλληλος να ασκεί διάκριση.
Πανπεριεκτικός είναι και αχανής, βαθύς και ζωηρός σαν πηγή, εκδηλώνοντας στην κατάλληλη εποχή τις αρετές του.
Πανπεριεκτικός και αχανής είναι σαν τον Ουρανό. Βαθύς και
ζωηρός σαν μια πηγή, είναι σαν την Άβυσσο. Παρουσιάζεται, και όλοι οι
άνθρωποι τον σέβονται. Μιλάει και όλοι οι άνθρωποι τον πιστεύουν. Δρα
και όλοι οι άνθρωποι ικανοποιούνται από τη δράση του.
Γι’ αυτό η φήμη του απλώνεται στην αυτοκρατορία και φθάνει
ακόμα και στις βάρβαρες φυλές. Οπουδήποτε φθάνουν καράβια και αμάξια,
οπουδήποτε φθάνει η δύναμη του ανθρώπου, οπουδήποτε ο Ουρανός επισκιάζει
και η Γη στηρίζει, οπουδήποτε ο ήλιος και η σελήνη φέγγουν, οπουδήποτε
πέφτει πάχνη και δροσιά, όλοι όσοι έχουν αίμα και πνοή ειλικρινά τον
τιμούν και τον αγαπούν. Γι' αυτό λέγεται, «Αυτός είναι ισάξιος του
Ουρανού».
★ ★
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 32
Μόνο το άτομο που κατέχεται από την πιο πλήρη ειλικρίνεια,
που μπορεί να υπάρξει κάτω από τον Ουρανό, μπορεί να εναρμονίσει τις
μεγάλες σταθερές σχέσεις του ανθρωπίνου γένους, να εδραιώσει τις μεγάλες
θεμελιώδεις αρετές στον κόσμο και να μάθει τις λειτουργίες της
μεταμόρφωσης. Αυτό το άτομο, λοιπόν, μπορεί να εξαρτάται από κάτι άλλο;
Αποκαλέστε τον ιδανικό άνθρωπο· πόσο ένθερμος και ειλικρινής
είναι! Αποκαλέστε τον άβυσσο πόσο αβυθομέτρητος είναι! Αποκαλέστε τον
Ουρανό· πόσο αχανής είναι!
Ποιος μπορεί να τον κατανοήσει, εκτός εκείνου που είναι
πράγματι οξύς στην αντίληψη, καθαρός στη διάκριση, ευρείας νοημοσύνης
και πανπεριεκτικής σοφίας, και που κατέχει την ουράνια αρετή;
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 33
Στο Βιβλίο των Ωδών αναφέρεται, «Πάνω από το κεντητό φόρεμά
της βάζει μια ριχτή, απλή ρόμπα», αποφεύγοντας να επιδείξει την
κομψότητα του ωραίου της ενδύματος. Έτσι το Τάο του ανωτέρου ανθρώπου
είναι να προτιμά την απόκρυψη της αρετής του, ενώ καθημερινά γίνεται πιο
λαμπρή. Αντίθετα, το Τάο του μικροπρεπούς είναι να επιδιώκει τη
διασημότητα, ενώ καθημερινά όλο και πιο πολύ καταρρέει. Είναι
χαρακτηριστικό του ανωτέρου ανθρώπου να εμφανίζεται άχαρις, κι όμως ποτέ
δεν προκαλεί κορεσμό. Ενώ δείχνει απλή αμέλεια, όμως τα επιτεύγματά του
αναγνωρίζονται· ενώ φαινομενικά δείχνει απλοϊκός, όμως διακρίνεται.
Ξέρει πως ό,τι είναι μακριά, βρίσκεται κοντά. Ξέρει από πού φυσάει ο
άνεμος. Ξέρει πως ό,τι είναι λεπτοφυές, γίνεται έκδηλο. Όντας τέτοιος,
σίγουρα εισέρχεται στην αρετή.
Στο Βιβλίο των Ωδών αναγράφεται, «Αν και το ψάρι βουτάει
βαθιά και ξεκουράζεται στον πυθμένα, όμως δεν παύει να φαίνεται καθαρά».
Έτσι ο ανώτερος άνθρωπος εξετάζει την καρδιά του, ώστε να μην υπάρχει
κανένα ψεγάδι εκεί και να μην υπάρχει αιτία για δυσαρέσκεια μέσα του.
Εκείνο στο οποίο ο ανώτερος άνθρωπος είναι απαράμιλλος, είναι απλώς
αυτό: πετυχαίνει πράγματα που οι άλλοι δεν αντιλαμβάνονται.
Στο Βιβλίο των Ωδών αναγράφεται, «Θεωρούμενος στο χώρο του,
ας είναι ελεύθερος από ντροπή όταν εκτίθεται στο φως του Ουρανού». Έτσι ο
ανώτερος άνθρωπος ακόμα και όταν δεν κινείται, έχει ένα αίσθημα
σεβασμού· και ενώ δεν μιλάει, έχει ένα αίσθημα ειλικρίνειας.
Στο Βιβλίο των Ωδών αναφέρεται, «Σιωπηλά γίνεται η προσφορά
και τα πνευματικά όντα προσεγγίζονται. Δεν υπάρχει η παραμικρή διαμάχη».
Έτσι ο ανώτερος άνθρωπος δεν χρησιμοποιεί ανταμοιβές και οι άνθρωποι
παροτρύνονται στην αρετή. Δεν δείχνει οργή και οι άνθρωποι νιώθουν
περισσότερο δέος απ’ ό,τι μπροστά σε κοντάρια και σπαθιά.
Στο Βιβλίο των Ωδών αναφέρεται, «Ό,τι δεν έχει ανάγκη
επίδειξης, είναι η αρετή. Όλοι οι πρίγκιπες τη μιμούνται». Έτσι ο
ανώτερος άνθρωπος, όντας ειλικρινής και σεβάσμιος, όλος ο κόσμος
οδηγείται σε μια κατάσταση ευημερίας και ειρήνης.
Στο Βιβλίο των Ωδών αναγράφεται, «Κοιτώ με χαρά τη λαμπρή
αρετή σου, που δεν εκτίθεται ηχηρά και επιδεικτικά»1. Ο Δάσκαλος είπε:
«Ανάμεσα στα μέσα για μεταμόρφωση ανθρώπων, τα λόγια και οι επιδείξεις,
είναι ασήμαντες επιρροές. Στο Βιβλίο των Ωδών αναφέρεται, “Η αρετή είναι
ελαφριά σαν μια τρίχα”. Αν και η τρίχα έχει ένα μετρήσιμο μέγεθος. “Οι
πράξεις του ύψιστου Ουρανού δεν έχουν ούτε ήχο ούτε οσμή”. Αυτή είναι η
τέλεια αρετή».
Το παραπάνω είναι το τριακοστό τρίτο Κεφάλαιο. Ο Κονγκ Τζι,
έχοντας κάνει τις περιγραφές του λεπτομερειακά στα προηγούμενα Κεφάλαια,
ξαναγυρίζει εδώ και εξετάζει την πηγή του θέματός του. Έπειτα συνεχίζει
την ανάλυσή του από τη μεριά του μαθητή που είναι απαλλαγμένος από κάθε
ιδιοτέλεια και που παρακολουθεί τον εαυτό του όταν είναι μόνος και
κάνει την περιγραφή του, ως ότου με απλά βήματα φθάνει ως το αποκορύφωμα
μιας ένδοξης αυτοκρατορίας, όπου επικρατεί ευημερία και ειρήνη, σαν
αποτέλεσμα της απλής και ειλικρινούς ευσέβειας. Περαιτέρω εξυμνεί τη
μυστηριώδη φύση αυτής της πηγής, μέχρις ότου φθάνει να λέει πως δεν έχει
ήχο και οσμή. Αυτό που κάνει είναι ότι συνοψίζει την ουσία του όλου
έργου και αυτό το καταφέρνει με απλούς όρους. Είναι βαθυστόχαστος και
ένθερμος, καθώς οδηγεί τον αναγνώστη ξανά και ξανά στο θέμα του. Δεν θα
έπρεπε λοιπόν και ο μαθητής από τη μεριά του να διαλογιστεί βαθιά, καθώς
μελετάει αυτό το έργο;
Πηγή: Κομφούκιος, Η διδασκαλία της μέσης οδού - Η μεγάλη μάθηση, Πύρινος Κόσμος
