 |
Ο φτερωτός Αρισταίος, λεπτομέρεια
από μελανόμορφο αμφορέα του 540 πΧ.) |
Από
τους προϊστορικούς χρόνους οι άνθρωποι ήξεραν να παίρνουν το μέλι και να
το χρησιμοποιούν στη διατροφή τους. Επί πολλούς αιώνες το μέλι ήταν η
μόνη γνωστή γλυκαντική ουσία. Οι Θεοί του Ολύμπου τρέφονταν με νέκταρ και αμβροσία.
Ο
Ησίοδος και ο Πίνδαρος αναφέρουν ότι ο Αρισταίος, γιος του Απόλλωνα
θεού της μουσικής και της αρμονίας, και της Κυρήνης, κόρης του βασιλιά
των Λαπιθών Υψέα, ήταν ο εισηγητής της καλλιέργειας των μελισσών, του
σταφυλιού και της ελιάς, ο προστάτης των βοσκών και των κυνηγών,
θεράποντα της ιατρικής και της μαντικής.
Ο
Αρισταίος γεννήθηκε στην Λιβύη και ο Ερμής τον πήρε και τον πήγε στη
Γαία και στις Ώρες για να τον αναθρέψουν. Πρώτος σταθμός του Αρισταίου
είναι η Κέα όπου δίδαξε τους κατοίκους του νησιού και τη μελισσοκομία.
Έτσι, ο Αρισταίος υπήρξε για τους ανθρώπους και μάλιστα για τους
κατοίκους της Κέας, ο πρώτος εφευρέτης μιας σειράς από χρήσιμες τέχνες
κυριότερη από τις οποίες ήταν η μελισσοκομία. Ο Αρισταίος και η μέλισσα
θα γίνουν τα βασικά σύμβολα της Κέας και θα απεικονισθούν στα νομίσματα
της Τουλίδας, της Καρθαίας και της Κορησίας.
Η
μέλισσα εμφανίστηκε στον πλανήτη μας την Τριτογενή περιόδο στην αρχή
της Καινοζωϊκής εποχής, δηλαδή πριν 65 εκατομμύρια χρόνια, πολύ νωρίτερα
από την εμφάνιση του ανθρώπου. Αν υποθέσουμε ότι μαζί με τις μέλισσες
εμφανίστηκε και το μέλι , μπορούμε να συμπεράνουμε με σιγουριά ότι από
τότε μέχρι σχεδόν το 16ο μ.Χ. αιώνα το μέλι ήταν το μοναδικό ζαχαρώδες
μη παρασκευασμένο τρόφιμο στον τότε "γνωστό" κόσμο. Η αρχή της ελληνικής μελισσοκομίας χάνεται στο απώτερο παρελθόν της μυθικής εποχής.
ΤΑ ΦΤΕΡΑ ΠΟΥ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΕ Ο ΔΑΙΔΑΛΟΣ ΗΤΑΝ ΑΠΟ ΚΕΡΙ ΚΗΡΥΘΡΑΣ ΜΕΛΙΣΣΩΝ
Το αρχαιότερο πρόσωπο το οποίο εμφανίζεται εις το χώρο της μελισσοκομίας είναι ο Αρισταίος. Ο
Αρισταίος, μία από τις πλέον αινιγματικές μορφές της αρχαίας ελληνικής
λαϊκής θρησκείας, υπήρξε η κυριότερη μορφή του μυθολογικού κύκλου της
Κέας.
Καρπός της ένωσης του Απόλλωνα με την νύμφη Κυρήνη, είδε το φως στην Αφρική, στα παλάτια της Λιβύης. Μόλις γεννήθηκε ο Αρισταίος,
ο Ερμής τον παρέδωσε στην Γαία και στις Ώρες για να τον αναθρέψουν. Κι
ήταν αυτές που έσταζαν στα χείλη του βρέφους, νέκταρ και αμβροσία
κάνοντάς τον αθάνατο. Όταν μεγάλωσε ο Αρισταίος οι Μούσες τον δίδαξαν
την μαντική και την ιατρική. Από τις Νύμφες διδάχθηκε την καλλιέργεια
του αμπελιού, της ελιάς, αλλά και τη μελισσοκομία, τέχνη που θα τον
χαρακτηρίζει στο εξής περισσότερο από κάθε άλλη.
Πρώτος
σταθμός του Αρισταίου θεωρείται η Κέα όπου δίδαξε τους κατοίκους του
νησιού και τη μελισσοκομία. Έτσι ο Αρισταίος υπήρξε για τους ανθρώπους
και μάλιστα για τους νησιώτες κατοίκους της Κέας, ο πρώτος ευρετής μιας
σειράς από χρήσιμες τέχνες κυριότερη από τις οποίες ήταν η εκτροφή των
μελισσών. Ο Αρισταίος και η μέλισσα θα γίνουν τα βασικά σύμβολα του
νησιού και θα απεικονισθούν στα νομίσματα της Τουλίδας, της Καρθαίας και
της Κορησίας.
Υπήρξε
όμως συστηματική μελισσοκομία κατά τους μυθικούς εκείνους χρόνους; Περί
αυτού δεν υπάρχει καμία αμφιβολία, αφού ο περί του Αρισταίου μύθος το
μαρτυρεί. Περισσότερες όμως αποδείξεις βρίσκουμε όσο προχωρούμε προς
τους ιστορικούς χρόνους.
Στην
Οδύσσεια (Κ-519) αναφέρεται το «Μελίκρατον» κράμα μέλιτος και γάλακτος
το οποίον έπιναν ως εκλεκτό ποτό. Εις την Οδύσσεια επίσης (Υ-168) ότι οι
ορφανές κόρες του Πίνδαρου ετρέφοντο από την Θεά Αφροδίτη με τυρί-μέλι
και οίνον. Με την ίδια τροφή η μάγισσα Κίρκη εσαγήνευσε τους συντρόφους
του Οδυσσέα (Κ-213).
Ο
Ησίοδος αναφέρει τους «Σίμβλους», όνομα που έδιδαν στις κυψέλες της
εποχής εκείνης. Τι είδος ήταν οι «Σίμβλοι» δεν είναι γνωστό. Πάντως ήταν
κυψέλες κατασκευασμένες από ανθρώπους για την εκτροφή των μελισσών.
Επίσης
εις την Κρήτη κατά τις ανασκαφές στην Φαιστό ευρέθησαν πήλινες κυψέλες
της Μινωικής εποχής (3.400 π.Χ.) πολύ αρχαιότερης της Ομηρικής. Στην
ίδια εποχή ανήκει επίσης το χρυσό κόσμημα που παριστάνει σύμπλεγμα δύο
μελισσών, οι οποίες βαστάζουν κηρύθρα προερχόμενη από την πήλινη κυψέλη
σωλήνα, όπως και άλλο χρυσό κόσμημα σε σχήμα μέλισσας, που ευρέθη στις
ανασκαφές της Κνωσσού.
Τα
συγγράμματα του Αριστοτέλη (322 π.Χ.) αποτέλεσαν σπουδαίο σταθμό για τη
μελισσοκομία τόσο της αρχαίας Ελλάδας αλλά και όλου του τότε
πολιτισμένου κόσμου.
Η
ύπαρξη όμως μελισσοκομικών επιχειρήσεων μαρτυρείται και κατά την
προαριστοτελικήν περίοδο κατά την οποία η μελισσοκομία είχεν ήδη
συστηματοποιηθεί σε πολύ μεγάλο βαθμό.
Ο μέγας νομοθέτης των Αθηναίων Σόλων (640-558 π.Χ.) θέσπισε διάφορα νομοθετικά μέτρα για την μελισσοκομία της εποχής εκείνης.
Ένα
μέτρο το οποίο αποδεικνύει την ύπαρξη μελισσοκομικών επιχειρήσεων είναι
το εξής και το οποίο ρυθμίζει και καθορίζει τις αποστάσεις μεταξύ των
μελισσοκομείων. «Μελισσών σμήνη καθιστάμενα απέχειν των υφ’ ετέρου
πρότερον ιδρυμένων πόδας τριακοσίους»[Πλουτάρχου: Βίος Σόλωνος]
Υπήρξε
λοιπόν οργανωμένη μελισσοκομία στην αρχαία Ελλάδα, η οποία αποσκοπούσε
στην παραγωγή του θείου αυτού προϊόντος. Του Φυσικού Μελιού και του
οποίου τις ευεργετικές ιδιότητες εγνώριζαν πάρα πολύ καλά οι
διανοούμενοι της εποχής εκείνης.
Ο πατέρας της Ιατρικής Ιπποκράτης (462-352 π.Χ.) συνιστούσε το μέλι σε όλους τους ανθρώπους αλλά ιδιαίτερα στους ασθενείς.
Ο Δημόκριτος ερωτηθείς πως δύνανται να διατηρηθώσιν οι Άνθρωποι άνοσοι και μακρόβιοι απεκρίνοντο: «Ει τα μεν έξωθεν ελαίω του σώματος τα δε ένδοθεν μέλιτι χρίσοιντο».
Ο Πυθαγόρας και οι οπαδοί του είχαν το μέλι ως κύρια τροφή.
Η
πρόοδος της μελισσοκομίας δεν επεριορίζετο μόνο στην Αττική αλλά εις
όλη σχεδόν την Ελλάδα, Στερεά, νησιωτική ακόμα και στις αποικίες.
Ο
πρώτος όμως ο οποίος εμελέτησε επιστημονικά την μέλισσα υπήρξε ο
Αριστοτέλης. Το μόνο μέσο το οποίο διέθετε ήταν η και μέχρι σήμερα, σε
πολλά μέρη της Ελλάδας, χρησιμοποιούμενη κυψέλη
Παραστάσεις σε πλακίδια και μενταγιόν από χρυσό ή ήλεκτρο
προερχόμενα από τη Ρόδο, Μήλο και Θήρα
Στην ελληνική μυθολογία, η μέλισσα και άμεσα ή έμμεσα το μέλι κατέχουν σημαντική θέση.
Θεά ή Δαιμόνισσα.
Μισή μέλισσα, μισή φτερωτή γυναίκα, μορφή της Μεγάλης Θεάς Μητέρας, της
Προ-Άρτεμης, δηλαδή με στενή σχέση θεοτήτων της βλάστησης.
Εφέσια Αρτεμη.
Απεικονίσεις μέλισσας ανάμεσα σε ζώα και ρόδακες στον επενδυτή της
θεάς. Θεά της γονιμότητας και της παρθενίας. "Μέλισσαι" ονομάζονταν και
οι ιέρειες της Εφέσιας Αρτεμης, της Ρέας, της Κυβέλης, της Δήμητρας και
της Περσεφόνης.
Δίας (Μελισσεύς
και Μελισσαίος - Ησύχιος). Ο μύθος αναφέρει σαν τροφούς του Δία τις
ιερές μέλισσες που τον μεγάλωσαν στη σπηλιά στο "Ιδαίο Αντρο" της
Κρήτης.
Απόλλωνας. Ο Απόλλωνας τρεφόταν με νέκταρ και αμβροσία και έγινε τόσο όμορφος, που ο πατέρας του, ο Δίας, τον ονόμασε θεό του φωτός.
Ιέρειες
Μέλισσες. Με το μέλι συνδέονται μύθοι σχετικά με ιέρειες που είχαν την
ικανότητα να προφητεύουν, όπως η Πυθία, και οι Θρίες.
Αφροδίτη - Έρωτας-Μέλι.
Ο Θεόκριτος στο γνωστό ποίημα του, μας λέει ότι ο Έρωτας θέλησε να
κλέψει κηρήθρα με μέλι και οι μέλισσες για τιμωρία τον κεντρίσανε,
αναφερόμενος συμβολικά στις χαρές και τις πίκρες του έρωτα.
Τροφώνιος.
Θεϊκό παιδί που τράφηκε με μέλι από νύμφες μέσα σε ιερή σπηλιά, όπου το
δρόμο ως εκεί έδειξαν μέλισσες, οι λεγόμενες τροφωνιάδες. Ο Τροφώνιος
ήταν μια προελληνική αγροτική θεότητα (θεός της βροχής και της
βλάστησης) με θεραπευτικές και μαντικές ιδιότητες, με γονείς του τον
Βάκχο και την Περσεφόνη, τον Απόλλωνα και την Επικάστη, τον Δία και την
Ιοκάστη, τον Εργίνο και την Ιοκάστη (ανάλογα με την παραλλαγή του
μύθου).
Αρισταίος.
Αλλη μια προελληνική αγροτική θεότητα της βλάστησης. Γιος του Απόλλωνα
και της Νύμφης Κυρήνης, την οποία απήγαγε ο θεός από τις όχθες του
Πηνειού ποταμού και την οδήγησε στη μακρινή Λιβύη. Εκεί γέννησε τον
Αρισταίο και ο Ερμής έφερε το νεογέννητο στις Ώρες και στη Γη για να το
καταστήσουν αθάνατο, τρέφοντάς το με αμβροσία και νέκταρ. Λατρευόταν σαν
προστάτης των κοπαδιών του λαδιού και του μελιού. Σύμφωνα με τον Νόννο
(Διονυσιακά, 5, 212-286), στον Αρισταίο οφείλεται η κυψέλη, η λινή φόρμα
και η τεχνική του καπνίσματος των μελισσών. Ο ίδιος συγγραφέας αναφέρει
ότι ο Αρισταίος πρόσφερε στους θεούς και τους ανθρώπους το μέλι και ο
Διόνυσος το κρασί.
Ήβη και Γανυμήδης.
Οι Ολύμπιοι θεοί τρέφονταν με αμβροσία (μέλι) και νέκταρ (υδρόμελο),
σερβιρισμένα από τη θεά της νεότητας Ήβη (κόρη του Δία και της Ήρας) και
αργότερα μετά την αποθέωση του Ηρακλή και το γάμο του με την θεά, από
τον Γανυμήδη.
Γλαύκος και Πολύιδος.
Ο Γλαύκος, γιός του Μίνωα και της Πασιφάης (ή Κρήτης) πνίγηκε σε πιθάρι
γεμάτο με μέλι και αναστήθηκε από τον μάντη Πολύιδο με τη βοήθεια ενός
μαγικού βοτάνου. Ο μύθος ήταν πολύ δημοφιλής στην αρχαιότητα και η
έκφραση "Γλαύκος πιών μέλι ανέστη" ήταν συνηθισμένη για κάποιον που είχε
κινδυνεύσει να πεθάνει και τελικά επέζησε. Ο Αισχύλος, Σοφοκλής και
Ευριπίδης είχαν χρησιμοποιήσει το μύθο στα έργα τους Κρήσσαι, Πολύιδος
(Μάντεις) και Πολύιδος αντίστοιχα.
Κάτω Κόσμος (Αδης). Σε παράσταση σκαραβαίου εικονίζεται ο Ερμής να ανακαλεί ψυχές από τον Κάτω Κόσμο, ενώ από πάνω τους πετάει μια μέλισσα.
Οι
νεκροί έπρεπε να έχουν μαζί τους για το ταξίδι στον Κάτω Κόσμο μέσα από
τον ποταμό Αχέροντα μια μελόπιτα για να εξευμενίσουν τον τρομερό φύλακα
του Αδη, Κέρβερο.
Ροδοδάκτυλος Ηώ. Η
θεά Αφροδίτη την "καταράστηκε" να μην βρίσκει ερωτική ικανοποίηση, όταν
η Ηώ ξελόγιασε τον θεό Αρη. Στο "κυνήγι" συντρόφων συναντήθηκε με τον
Τιθωνό, που τον απήγαγε και τον έτρεφε με αμβροσία για να μείνει για
πάντα νέος και δυνατός.
Μεσολιθική σπηλαιογραφία στην Arana της Ισπανίας 6000-10000 πχ
Πηγή: Eva Crane.The world History of Beekeeping and honey hunding
Προϊστορία
Σε
αυτή τη φάση της ιστορίας ο άνθρωπος υπήρξε κυνηγός και η τροφή ήταν
αδιάρρηκτα δεμένη με τον τόπο που ζούσε. Σε βραχώδεις περιοχές οι
μέλισσες εύκολα εύρισκαν καταφύγιο και έφτιαχναν τις φωλιές τους. Στις
ίδιες αυτές περιοχές οι άνθρωποι ζωγράφισαν τη διαδικασία αυτού του
εντυπωσιακού κυνηγιού. Κυνηγοί μελιού και όχι κυνηγοί "ζώου". Κυνηγοί
δηλαδή τροφής χωρίς να θανατώνουν το ζώο που την παράγει και μάλιστα
μιας πολύ γλυκιάς τροφής που ομοιάς της δεν υπήρξε μέχρι την ανακάλυψη
της ζάχαρης.
Στην
Ισπανία έχουμε τις πρωιμότερες απεικονίσεις συλλογής μελιού μέχρι τώρα
και βρίσκονται σε μεσολιθικές σπηλαιογραφίες την 6η χιλιετία π.Χ.
,δείχνοντας ανθρώπους σε θέσεις συλλογής μελιού, ενώ γύρω τους πετούν
μέλισσες.
Μεσολιθική σπηλαιογραφία στην Βαλένσια της Ισπανία
Πηγή: Eva Crane.The world History of Beekeeping and honey hunding
Στην
Ινδία, την Ύστερη μεσολιθική εποχή, έχουν βρεθεί απεικονίσεις μελισσών
σε σπήλαια. Οι μέλισσες στις σπηλαιογραφίες αυτές είναι φανερό ότι
αφορούν την Apis Drosata (μεγαλόσωμη μέλισσα της Ασίας) από το μέγεθος
και σχήμα των κηρηθρών.
Ύστερη Μεσολιθική σπηλαιογραφία στο Rajat Prapat της κεντρικής Ινδίας με παράσταση της Apis Drosata.
Πηγή: Eva Crane. The world History of Beekeeping and honey hunding
ΜΑΖΕΜΑ ΜΕΛΙΟΥ ΣΤΟ ΝΕΠΑΛ ΣΗΜΕΡΑ
Σκεύος για το κάπνισμα των μελισσών.Σέσκλο (4500-3300 π.Χ.)
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών
Στον
Ελληνικό χώρο το πιο παλιό εύρημα είναι από το Σέσκλο της Θεσσαλίας, με
σκεύος πιθανά για κάπνισμα των μελισσών στην τελική νεολιθική περίοδο
(4500 - 3300 π.Χ.). Σε άλλες περιοχές του κόσμου έχουν βρεθεί ανάλογες
παραστάσεις, όπως στην Αφρική (KwaZulu Natal, Zimbabwe),στην Ασία
(Bhutan) και στην Αυστραλία (Queensland)
Αρχαιότητα
Τα
στοιχεία για αυτή την χρονική περίοδο είναι πάρα πολλά και δεν θα
αρκούσαν για την καταγραφή τους ακόμη και δεκάδες βιβλία. Θα
περιοριστούμε εν συντομία στον ευρύτερο Μεσογειακό χώρο, αναφέροντας
βέβαια ότι στοιχεία για άσκηση μελισσοκομίας και εκμετάλευση μελιού
υπάρχουν σε όλα τα πλάτη και μήκη της γης, όπως είναι αναμενόμενο και
από τα προϊστορικά ευρήματα. Στην περίοδο αυτή γίνεται φανερό ότι το
μέλι εκτός από τρόφιμο σαν αυτούσιο υλικό, είχε περίοπτο θέση στη
λατρεία, στην κατασκευή φαρμάκων, αλοιφών, αρωμάτων, ποτών και
αφεψημάτων, ενώ αρχίζει δειλά η εμπορία του απο χώρα σε χώρα.Στη
Μεσοποταμία, σε έναν τόπο που άνθισαν οι πρώτες οργανωμένες κοινωνίες,
έχουμε τις πρώτες καταγραφές (2700 π.Χ.) για την φαρμακευτική και
διατροφική αξία του μελιού. Στην Αρχαία Αίγυπτο, είναι γνωστά τα
πρωϊμότερα στοιχεία για την ύπαρξη συστηματικής μελισσοκομίας και
μάλιστα σε "συστάδες" πολλών κυλινδρικών πήλινων κυψελών.
Ανάγλυφο στο ιερό του Ήλιου (Ne-user-re, Abu Ghorab)Αίγυπτος 2400 π.Χ.
Πηγή: Eva Crane.The world History of Beekeeping and honey hunding
Σύμφωνα
με το μύθο οι μέλισσες και το κερί γεννήθηκαν από τα δάκρυα του θεού -
Ήλιου Ρα και η μέλισσα θεωρούνταν οδηγός στο μακρινό ταξίδι για τον άλλο
κόσμο.
Ήδη
απο την 5η Δυναστεία (2480-2350 π.Χ.) υπάρχουν πάρα πολλά ανάγλυφα που
απεικονίζουν τη συλλογή,το φιλτράρισμα και την αποθήκευση μελιού. Βέβαιο
είναι ότι το μέλι χρησιμοποιούνταν σαν αντισηπτικό και πιθανά στη
διαδικασία μουμιοποίησης. Φαίνεται ότι αρχικά η χρήση του ήταν βασιλικό
προνόμιο και μόνο μετά την Μέση Αυτοκρατορία (2060-1786π.Χ.) γενικεύεται
η χρήση και εμπορία του.
Αίγυπτος
Σε
ανάλυση του περιεχομένου μιας κηρήθρας που βρέθηκε σε τάφο της 19ης
δυναστείας (1350 π.Χ.) στις Θήβες (Deir el-Medineh) ανακαλύφθηκαν κόκκοι
γύρης και έτσι εκτιμήθηκε ο βαθμός αλλαγής στα μελιττοφόρα φυτά από
τότε μέχρι σήμερα. Ήδη από την εποχή εκείνη τοποθετούσανε κυψέλες σε
πλοία για να διαπλεύσουν το Νείλο προς αναζήτηση ανθοφορίας. Έχουμε
δηλαδή την πρώτη απόπειρα άσκησης νομαδικής μελισσοκομίας. Το κυνήγι
"άγριου" μελιού ήταν πολύ δημοφιλές και μάλιστα προστατευότανε από
στρατιώτες του Βασιλιά. Οι μελισσοκόμοι περιλαμβάνονταν ανάμεσα στους
υποτελείς του βασιλιά και τους είχαν παραχωρηθεί κάποια προνόμια, ενώ το
μέλι φορολογούταν. Υπήρχαν εκμισθωτές και υπενοικιαστές των βασιλικών
μελισσιών που πλήρωναν ενοίκιο σε χρήματα ή μέλι. Σ' αυτόν τον βραχίονα
της οικονομίας εργάζοταν και Έλληνες, που ήταν συνήθως εκμισθωτές.
Στην
Αρχαία Ελλάδα η μέλισσα, το μέλι και το κερί κατείχαν περίοπτη θέση σε
όλες τις κοινωνικές τάξεις και ομάδες. Από τις πινακίδες Γραμμικής
γραφής Β της Κνωσού, των Μυκηνών και της Πύλου αντλούμε πολύτιμες
πληροφορίες για τη διακίνηση μελιού, χωρίς όμως να αναφέρονται στοιχεία
για συστηματική μελισσοκομία.
Κόσμημα που βρέθηκε στα Μάλια της Κρήτης (2000-1700 π.Χ.)
Ο
Όμηρος και ο Ησίοδος, αναφέρουν άγρια μελίσσια σε σπηλιές ή σε
βελανιδιές. Στους κλασικούς και ελληνιστικούς χρόνους οι πληροφορίες
είναι περισσότερες και δείχνουν μια πιο συστηματική ενασχόληση με τη
μελισσοκομία κυρίως σε αγροτικές περιοχές. Υπάρχουν 41 και πλέον ονόματα
δοχείων για τη φύλαξη ή μεταφορά του μελιού, συμπεραίνοντας ότι το
εμπόριο μελιού πέρασε σε μια ανθηρή και κερδοφόρα φάση. Έμμεσα μπορούμε
να οδηγηθούμε στο ίδιο συμπέρασμα από τα πάμπολλα νομίσματα που έχουν
βρεθεί και απεικονίζουν με διάφορους τρόπους μέλισσες, αρχής γενομένης
απο την πόλη Μελίτη της Θεσσαλίας στις αρχές του 4ου αιώνα π.Χ.
Νομίσματα με απεικόνιση μελισσών έχουμε ακόμη στην Κρήτη, στην Κέα, στην
Έφεσο και στην Σικελία. Ονόματα μελιού και παρασκευασμάτων με μέλι
υπήρχαν γύρω στα 50, δίνοντάς μας ακόμη μια ένδειξη της ευρείας χρήσης
του. Γνωρίζουμε ένα νόμο του Σόλωνα, σύμφωνα με τον οποίο, οι
μελισσοκόμοι ήταν υποχρεωμένοι να τοποθετούν τα μελίσσια τους 300 πόδια
(100 μέτρα) μακρυά ο ένας από τον άλλο, ώστε να μην υπάρχουν αμφιβολίες
σχετικά με την κυριότητα των σμηνών. Το ανασκαφικό έργο έχει φέρει στην
επιφάνεια πλούσιο υλικό "κυψελών" (οριζόντιες και κάθετες) κυρίως από
πηλό. Οι τιμές του μελιού κατά τον 3ο αιώνα π.Χ. ήταν μεταξύ 16 και 37
δραχμών αργυρίου ανά "μετρητή" ή 9 οβολών και 3 ½ δραχμών ανά "χουν".
("μετρητή", "χουν" είναι δοχεία μέτρησης μελιού).
Μελανόμορφος αμφορέας με σκηνή κλοπής μελιού.Βασιλεία/Ελβετία, Μουσείο Αρχαιοτήτων(540-520 π.Χ.)
Πηγή: Λιβέρη Αγγελική. Πρακτικά ΣΤ' τριήμερο εργασίας ΠΤΙ ΕΤΒΑ, 2000.
Οι
ποικιλίες μελιού, αναφέρονται σε αρκετά κείμενα, με ξεχωριστό το
"άκαπνο" μέλι, δηλαδή το μέλι που προέρχεται από κυψέλες όχι καπνισμένες
κατά την αφαίρεσή του από αυτές. Με βάση την εποχή παραγωγής, το μέλι
διακρινόταν σε "εαρινόν", "ωραίον" και "μετοπωρινόν", ενώ φημισμένο μέλι
λόγω της προελευσής του, ήταν το μέλι Υμηττού, το μέλι από τα Υβλαία
της Σικελίας, το μέλι από την Σαλαμίνα, την Λέρο και την Κάλυμνο.
Στην
"Κύρου ανάβασις" αναφέρεται δηλητηρίαση στρατιωτών από μέλι ροδόδενδρου
απο τον Εύξεινο Πόντο. Η σωρός του στρατηγού Αγησιπόλιδου μεταφέρθηκε
στη Σπάρτη από την Αφυτιν σε πιθάρι με μέλι ("Ελληνικά"), ενώ το ίδιο
συνέβη με τη σωρό του Μ. Αλεξάνδρου.
Οι πιο πολλές "επιστημονικές"
πληροφορίες για τις μέλισσες και τη βιολογία τους προέρχονται από τον
Αριστοτέλη στα "Των περί τα ζώα ιστοριών" και "περί ζώων γενέσεως".
Αργότερα το έργο του συνέχισε ο μαθητής του Θεόφραστος. Ο Αριστοτέλης
περιγράφει με λεπτομέρεια τις δραστηριότητες των μελισσών και στα
κείμενά του στηρίχτηκε αρχικά η έρευνα μετά το Μεσαίωνα. Στα "λάθη" των
παρατηρήσεών του μπορούμε να εντοπίσουμε δύο, αρκετά σημαντικά:
Πίστευε
ότι το κερί οι μέλισσες το συλλέγουν από τα φυτά. Ήταν ακατόρθωτο με τα
μέσα της εποχής να μπορέσει να περιγράψει τη διαδικασία "γέννησης" του
κεριού από τους κηρογόνους αδένες. Αυτό παρατηρήθηκε πολύ αργότερα με
την εφεύρεση του μικροσκοπίου.
Περιέγραφε
τη βασίλισσα του μελισσιού σαν τον "ηγεμόνα", δηλαδή της προσέδιδε
αρσενική φύση. Απορίας άξιο για ένα τόσο συστηματικό ερευνητή. Σε πολλά
κείμενα άλλων συγγραφέων (Ξενοφώντας, Αρριανός, Πάππος οΑλεξανδρεύς)
αναφέρεται η βασίλισσα με το πραγματικό της γένος, δείχνοντάς μας ότι η
κοινή γνώση ήταν ξεκάθαρη για το γένος της. Πολλές αναφορές έχουν γίνει
για το θέμα αυτό, το πιθανότερο είναι η "αστοχία" του Αριστοτέλη όσον
αφορά το γένος της βασίλισσας να είναι αποτέλεσμα της κοινωνικής
αντίληψης για το ρόλο των αρσενικών και θηλυκών στην τότε κοινωνία.
Οι
γραπτές αναφορές στο μέλι ή στη μέλισσα είναι πάμπολλες. Ενδεικτικά
αναφέρουμε κάποιους συγγραφείς, όπως ο Όμηρος, ο Ιπποκράτης, ο
Δημόκριτος, ο Ξενοφώντας, ο Πυθαγόρας και βέβαια, όλοι οι
προαναφερόμενοι.
Στην
τέχνη η παρουσία της μέλισσας είναι έντονη σε κοσμήματα, χρυσά
πλακίδια, γλυπτά, ζωγραφικές παραστάσεις, σε αμφορείς και κύλικες.
Στην
καθημερινή ζωή και διατροφή το μέλι καταναλωνότανε αυτούσιο, στη
μαγειρική ή σε παρασκευάσματα με άλλα τρόφιμα. Έχουμε πληροφορίες
παρασκευής και χρήσης για τα:
Μηλόμελο.
Μήλα διατηρημένα σε μέλι καθ' όλη τη διάρκεια του χρόνου. Το μέλι
αποκτούσε τη χαρακτηριστική οσμή των μήλων. Την ίδια συνταγή παραλλάσανε
και με άλλα φρούτα.
Μελίκρατο. Μέλι με γάλα. Τροφή των παιδιών.
Οξύμελο. Μέλι με ξύδι. Για την αντιμετώπιση του πυρετού.
Υδρόμελο. Ηδύποτο που προκύπτει από αλκοολική ζύμωση του μελιού. Παρασκευάζεται και στις μέρες μας.
Οινόμελο. Μέλι με κρασί. Αναφέρεται ότι ο Δημόκριτος έζησε μέχρι τα βαθιά γεράματα γιατί κατανάλωνε οινόμελο με άρτο.
Στη
Ρωμαϊκή εποχή η παραγωγή και χρήση του μελιού συνεχίζεται όχι μόνο με
αμείωτους ρυθμούς αλλά με αξιοσημείωτη αύξηση. Τρεις λόγοι συντέλεσαν σε
αυτό. Ο πρώτος είναι η γενικευμένη χρήση του μελιού τόσο στη διατροφή
αλλά και σε θεραπευτικά σκευάσματα. Ο δεύτερος είναι η φορολόγηση του
μελιού που επιβαλλόταν από κρατικούς υπαλλήλους και ο τρίτος πιο
σημαντικός λόγος είναι η ανακάλυψη και χρήση απο τους Ρωμαίους του
κεριού (candela) σαν μέσο φωτισμού.
Από
τα έργα του Γάιου Πλίνιου Σεκούνδου έχουν σωθεί πολλές συνταγές και
τρόποι χρήσης του μελιού, ενώ στις συνταγές του Απίκιου λίγες είναι
εκείνες που απουσιάζει το μέλι σαν συστατικό τους.
Μεσαίωνας
Στην
εποχή του Μεσαίωνα η μελισσοκομία εξελίσσεται σε επαγγελματική βάση
εκμεταλλευόμενη την αύξηση της ζήτησης μελιού και κεριού. Η πληθυσμιακή
αύξηση και η σύνδεση του κεριού με τις θρησκευτικές και καθημερινές
λειτουργίες αποτελούν την κινητήρια δύναμη.
Αγγλο-λατινική του Comenius, έκδοση Orbis sensualium pictus του 1658 με μαθήματα μελισσοκομίας.
Πηγή: Eva Crane.The world History of Beekeeping and honey hunding
Η
μελισσοκομία αναπτύσσεται σε όλη την Ευρώπη και εμφανίζονται νέοι τύποι
κυψελών με τη χρήση υλικών κατασκευής που αφθονούν στις κατά τόπους
περιοχές.
Οι
αλχημιστές χρησιμοποιούν όλο και πιο πολύ μέλι στις συνταγές τους λόγω
των ιδιοτήτων του σαν συστατικό ή ως συνδέσμου ανάμεσα σε αλχημιστικά
υλικά.
Οι
χριστιανοί εντάσσουν το κερί στη λατρευτική τους πρακτική, ενώ είναι
πάρα πολλές οι γραπτές αναφορές του μελιού και της μέλισσας στα
εκκλησιαστικά κείμενα με χαρακτηριστικό παραλληλισμό της γλυκύτητας του
μελιού με το λόγο του Θεού.
Στον
υπόλοιπο κόσμο η πορεία της μελισσοκομίας είναι ανάλογη με αυτή της
Ευρώπης. Για το Ισλάμ το μέλι αποτελεί θεραπευτικό τρόφιμο και στην
Αραβική λογοτεχνία συναντάμε πολλές αναφορές στις μέλισσες. Η σχέση του
ανθρώπου με τις μέλισσες αποτυπώνεται πολύ καλά στο κοράνι "... ο Κύριός
σας εμπνεύστηκε τη μέλισσα. Την καθοδηγεί να πετά ανάμεσα στα βουνά και
να παράγει από το στομάχι της το κερί και το μέλι, προσφέροντας με το
ένα φως και με το άλλο θεραπεία... αναλογιστείτε την σχέση των μελισσών
με τα φυτά, την αποστροφή τους προς τις ακαθαρσίες, την υποταγή τους
προς τον αρχηγό και υπέροχα θα εκπλαγείτε..."
(al-Ghazzali,Koran16,68-69).
Νεότερη εποχή
Στη νεότερη εποχή η πορεία της μελισσοκομίας σημαδεύτηκε από δύο "ανακαλύψεις" με αντικρουόμενη επιρροή στην ανάπτυξή της.
Η
πρώτη "ανακάλυψη" είναι η γενικευμένη διάδοση της ζάχαρης, που μείωσε
δραματικά τη χρήση του μελιού. Η μεταφορά της ήταν πιο εύκολη από αυτή
του μελιού. Οι δυνατότητες παραγωγής τεράστιες. Στα φαρμακευτικά
σκευάσματα η επικράτηση της ζάχαρης ήταν ολοκληρωτική.
Η άσκηση της
μελισσοκομικής τέχνης περιορίστηκε κατά πολύ και το μόνο που κράτησε
μονοπωλιακά μέχρι την ανακάλυψη της παραφίνης (από το πετρέλαιο) ήταν η
παραγωγή κεριού.
Η δεύτερη "ανακάλυψη" είναι η εφεύρεση της σύγχρονης κυψέλης με τα κινητά πλαίσια κηρηθρών.
Μέχρι τότε για να εξαχθεί
το μέλι από την κυψέλη έπρεπε να καταστραφεί η κηρήθρα που το
φιλοξενούσε, γιατί η διαδικασία απαιτούσε σύνθλιψη της κηρήθρας. Οι
μέλισσες αναγκάζονταν να "χτίσουν" νέες κηρήθρες εξ' αρχής σπαταλώντας
άφθονο νέκταρ κάθε φορά.
Με την καινούργια κυψέλη, το μέλι των
κηρηθρών έβγαινε με φυγόκεντρο δύναμη σε ειδικά δοχεία (μελιτοεξαγωγείς)
και οι κηρήθρες επιστρέφονταν στην κυψέλη για να ξαναγεμίσουν με μέλι
από τις μέλισσες. Με πιο λίγα μελίσσια οι μελισσοκόμοι τρυγούνε
πολλαπλάσιες ποσότητες από αυτές που παρήγαγαν προ κυψέλης Langstroth
Τα
τελευταία χρόνια, ο δυτικός κόσμος ανακαλύπτει ξανά το μέλι σαν τρόφιμο
και σαν φαρμακευτικό βοήθημα. Η παγκόσμια παραγωγή ανέρχεται σε περίπου
ένα εκατομμύριο τόνους.Η κατανάλωση μελιού αυξάνεται και η πρόκληση
παραγωγής ποιοτικού μελιού είναι μεγάλη, ιδιαίτερα για εμάς που
τυποποιούμε μόνο το μέλι που οι ίδιοι μπορούμε να παράγουμε.
ΦΑΓΗΤΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΜΕ ΜΕΛΙ
Σύμφωνα με διάφορες μαρτυρίες
των φιλοσόφων και ποιητών που προαναφέραμε, οι οποίοι δίνουν
αποσπασματικές πληροφορίες για τη σύνθεση των γευμάτων των αρχαίων
ελλήνων, μπορούμε συμπερασματικά να καταλήξουμε ότι η διατροφή τους
περιλάμβανε κυρίως ψάρι, τυρί, κρεμμύδια, ελιές-λάδι, σκόρδο, μέλι,
γάλα, όσπρια. Σπανιότερα ήταν η κατανάλωση κρεάτων που γίνονταν κυρίως
σε θρησκευτικές γιορτές ή σημαντικές επετείους.
Υπάρχουν αρκετές μαρτυρίες
για τον τρόπο που χρησιμοποιούσαν το μέλι στη διατροφή τους, είτε μόνο
του, είτε ως ύλη παρασκευής «νωγαλευμάτων» (γλυκών) και διαφόρων
σαλτσών. Αναφέρονται:
Σάλτσες από δυνατό ξύδι, καρυκεύματα και μέλι για τα χορταρικά.
Ο «μυττωτός», πίτα με τυρί, λάδι, μέλι, σκόρδο.
Το «νωγάλευμα», γλυκό από λιναρόσπορο και μέλι.
Τηγανίτες, βουτηγμένες στο λάδι και στο μέλι.
Το «μελίκρατον» (Οδύσσεια Κ-156) κράμα γάλακτος και μελιού.
Τυρόψωμο από αλεύρι, τρίμματα τυριού και μέλι.
Οι Βυζαντινοί πίναν
«μελίγαλα» (φτιαγμένο από μέλι και γάλα), επίσης το «ροδομέλι» από φύλλα
ρόδων και μέλι καθώς και το «υδρομέλι», από νερό βρόχινο και μέλι, σε
αναλογία δύο μέρη νερού προς ένα μέρος μελιού (Δαφερέρα Τέση, Ελληνων
Διατροφή Μέτρον Άριστον, εκδόσεις Γραφίδα, Αθήνα 2001).
ΤΟ ΓΕΥΜΑ ΜΙΑΣ ΗΜΕΡΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ
Περιλάμβανε:
Το πρωινό:
Μία κούπα «κυκεώνα», ρόφημα από βρασμένο θυμάρι, αρωματισμένο με σουσάμι
ή μέντα, γάλα, χλιαρό νερό με μέλι, «Ακράτησμα» δηλαδή ψωμί βουτηγμένο
σε ανέρωτο κρασί συνοδευόμενο συνήθως με ελιές και σύκα.
Το άριστον: Απλό, γρήγορο, ελαφρύ γεύμα, νωρίς το μεσημέρι.
Το εσπέρισμα: Επίσης ελαφρό γεύμα προς το απόγευμα.
Το δείπνο: Το πιο πλούσιο τραπέζι της ημέρας βασισμένο στα είδη που αναφέραμε, που τέλειωνε με φρούτα, ξηρούς καρπούς και γλυκά.
Να σημειώσουμε ότι το ψωμί, το κρασί, το μέλι, τα σύκα και το λάδι ήταν απαραίτητα είδη του καθημερινού τραπεζιού.
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΓΚΟΥΣΙΑΡΗΣ ΦΥΛΛΟ ΚΑΡΔΙΤΣΑΣ
WWW.ARCADIANS .GR
ΕΠΙΚΟΥΡΙΚΑ
ΒΑΛΚΑΝΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ.ΆΡΓΟΣ
ΑΤΤΙΚΗ ΠΙΤΤΑΣ
