του
Γιάννη ΑντωνόπουλουΗ δημοσίευση ενός σκίτσου του Τάσου Αναστασίου στην
εφημερίδα "Αυγή" που παρουσίαζε τον υπουργό οικονομικών της Γερμανίας…
Δικαιόπολις
Γελοιογραφίες του 19ου αιώνα για τις σχέσεις της Ελλάδας με τους δανειστές της
του Γιάννη Αντωνόπουλου
Φυσικά το
συγκεκριμένο σκίτσο δεν είναι ούτε το πρώτο ούτε το τελευταίο που
δημοσιεύεται στα ελληνικά ΜΜΕ συνδέοντας πρόσωπα της γερμανικής
πολιτικής σκηνής με το σκοτεινό ναζιστικό παρελθόν της Γερμανίας (τη
μερίδα του λέοντος σε αυτές τις αναγωγές κατέχει η καγκελάριος Μέρκελ).
Από την άλλη, πλεονάζει κατά τα τελευταία χρόνια η κάθε λογής
αναπαραγωγή στερεοτύπων κατά της Ελλάδας και των Ελλήνων από μερίδα του
κίτρινου γερμανικού τύπου, που ορισμένες φορές παίρνει τον χαρακτήρα
ανοιχτής ανθελληνικής προπαγάνδας.
Οι γελοιογραφίες
έχουν πρωταγωνιστήσει στην καλλιέργεια αυτών των εκατέρωθεν
στερεοτύπων, διαδραματίζοντας έναν «επιθετικό έως ύπουλο ρόλο» (σύμφωνα
με τον Γερμανό ελληνιστή καθηγητή κ. Hans Eideneier) [1].
Όμως οι γελοιογραφίες που
στηλιτεύουν, έστω με υπερβολικό τρόπο, τη γερμανική πολιτική στην
Ελλάδα, δεν είναι πρόσφατο φαινόμενο. Είναι σχεδόν τόσο παλιές όσο οι
ελληνογερμανικές σχέσεις!
Στη δεκαετία του 1890, δηλαδή
κατά τα τελευταία χρόνια του 19ου αιώνα, οι αφορμές για τέτοιου είδους
πικρή σάτιρα από τον ελληνικό σατιρικό τύπο ήταν πολλές. Το ίδιο και οι
αφορμές για την όξυνση των σχέσεων του ελληνικού κράτους με το τότε
γερμανικό Ράιχ. Μέσα από ορισμένες επιλεγμένες γελοιογραφίες εκείνης της
περιόδου θα επιχειρήσουμε να περιηγηθούμε σε μια δύσκολη εποχή για το
ελληνικό κράτος, η οποία κατά πολλούς παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με
το σήμερα.
Η πτώχευση και οι "Γερμανοεβραίοι τραπεζίτες"
Η χρεοκοπία της ελληνικής
οικονομίας το 1893 αποτέλεσε μια τέτοια αφορμή που επιδείνωσε ραγδαία
τις σχέσεις της Ελλάδας με τη Γερμανία. Ο λόγος είναι απλός: η γερμανική
κεφαλαιαγορά είχε καλύψει κατά την προηγούμενη δεκαετία τα 3/5 του
ελληνικού εξωτερικού χρέους. Επομένως κατά την κήρυξη πτώχευσης, η
Γερμανία αποτελούσε τον μεγαλύτερο δανειστή της Ελλάδας. Ήταν ένα σαφές
πλήγμα για τους Γερμανούς κατόχους ελληνικών κρατικών χρεογράφων, αξίας
περίπου 200 εκατομμυρίων μάρκων, αλλά και για τα γερμανικά συμφέροντα
στην Ελλάδα γενικότερα.
Μετά την πτώχευση η κυβέρνηση
Τρικούπη ανέλαβε τη διαπραγμάτευση των όρων του πτωχευτικού συμβιβασμού
με τους δανειστές, λαμβάνοντας σχετική εξουσιοδότηση από τη Βουλή. Στα
τέλη Μαΐου του 1894 έφτασαν στην Αθήνα τρεις πληρεξούσιοι των επιτροπών
των ομολογιούχων της Αγγλίας (M. E. Grant Duff), της Γαλλίας (J.
Ornstein) και της Γερμανίας (Max Staevie). Οι διαπραγματεύσεις
αποδείχτηκαν δύσκολες, καθώς οι ξένοι πληρεξούσιοι έθεταν όρους τους
οποίους η ελληνική κυβέρνηση θεωρούσε απαράδεκτους. [2]
Οι γελοιογραφίες που
δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα Σκριπ [3] σχολιάζουν με ιδιαίτερα σκωπτικό
τρόπο την άφιξη των αντιπροσώπων. Ένα σκίτσο του φύλλου της 29/5/1893
παρομοιάζει τις σκληρές διαπραγματεύσεις για τον συμβιβασμό με μια
διελκυστίνδα μεταξύ Τρικούπη και αντιπροσώπων, επισημαίνοντας τον
κίνδυνο στο τέλος “το σκοινί να κοπή”. (Εικ. 1)
Σε διαφορετικό μήκος κύματος, η
θρυλική εφημερίδα Νέος Αριστοφάνης [4] καυτηριάζει τους χειρισμούς
Τρικούπη θεωρώντας τους δουλοπρεπείς. Συγκεκριμένα, παρουσιάζει τον
Τρικούπη σε δύο καρέ, καταρχήν να ζητάει και άλλα δάνεια από τους
αντιπροσώπους, ενώ στη συνέχεια να τους υποκλίνεται. (Εικ. 2)
Η πληγωμένη εθνική αξιοπρέπεια
είναι η πραγματική διάσταση που προβάλλεται στις γελοιογραφίες του Νέου
Αριστοφάνη. [5] Σε προηγούμενο φύλλο του παρομοιάζει τον οικονομικό
έλεγχο με ένα σφαγείο, στο οποίο είναι κρεμασμένο το γυμνό σώμα της
Ελλάδας και οι τρεις πληρεξούσιοι (ο Γερμανός πρώτος από αριστερά)
ακονίζουν τα χασαπομάχαιρά τους. (Εικ. 3)
Η αφαίμαξη του ανθρώπινου σώματος
ως κυριολεκτική απόδοση των δημοσιονομικών μέτρων και περιορισμών που
επιβλήθηκαν για την ανόρθωση της χρεοκοπημένης ελληνικής οικονομίας
είναι ένα μοτίβο που συναντάται συχνά στις γελοιογραφίες. Στις αρχές του
1895 ο Νέος Αριστοφάνης [6] δημοσιεύει μια λιθογραφία που παρουσιάζει
τρία ζώα με τα εθνικά χαρακτηριστικά των Ευρωπαίων αντιπροσώπων (ο
Γερμανός ξεχωρίζει από το χαρακτηριστικό πρωσικό κράνος) να πίνουν το
αίμα που αναβλύζει από τα σωθικά ενός Έλληνα με τη φυσιογνωμία του
Τρικούπη. Πίσω του στέκεται μια καμηλοπάρδαλη που φέρει το στέμμα και το
μουστάκι του βασιλιά Γεωργίου. Η απεικόνισή του μάλλον υπαινίσσεται τις
ευθύνες του ανώτατου άρχοντα για την τότε κατάσταση της χώρας. (Εικ. 4)
Ένα άλλο μοτίβο που συναντάται
συχνά στις γελοιογραφίες είναι οι περίφημοι «Γερμανοεβραίοι (ή
“Εβραιογερμανοί”) τραπεζίτες». Πρόκειται βέβαια για τους εβραϊκού
θρησκεύματος Οθωμανούς τραπεζίτες της Κωνσταντινούπολης που είχαν
συμμετάσχει στις χορηγήσεις δανείων προς την Ελλάδα. Οι τραπεζίτες που
ζητούν την αποπληρωμή των δανείων τους από το χρεοκοπημένο βασίλειο
ταυτίζονται με τη Γερμανία, αποκτώντας το προσωνύμιο των
«Γερμανοεβραίων». Σε μια γελοιογραφία του Νέου Αριστοφάνη [7] οι
«Γερμανοεβραίοι», διατηρώντας όλα τα στερεοτυπικά χαρακτηριστικά της
παραδοσιακής αντισημιτικής εικονογραφίας και ενδεδυμένοι την περιβολή
των Εβραίων Οθωμανών, παρουσιάζονται να ζητούν από τον αυτοκράτορα
Γουλιέλμο να τους «βοηθήση να πάρουν από το ψοφήμι και ό,τι δεν τους
ανήκει ακόμη». (Εικ. 5) Το «ψοφήμι» δεν είναι άλλο από ένα γαϊδούρι (που
συμβολίζει τον ελληνικό λαό) εξαντλημένο από τα πολυάριθμα, ογκώδη
φορτία με τα δάνεια και τους τόκους που του έχουν φορτώσει.
Εξίσου μελαγχολικό είναι και το
θέμα της λιθογραφίας [8] που απεικονίζει τη βίαιη μοιρασιά του ελληνικού
λαού (με τη μορφή ενός φουστανελοφόρου αδύνατου άνδρα) ανάμεσα στους
πληρεξουσίους των τριών πιστωτριών χωρών: Αγγλία, Γερμανία και Γαλλία.
(Εικ. 6) Τη σκηνή παρακολουθεί από μακριά η Ελλάδα, ενώ ο ήλιος στο
βάθος φέρει τη φράση «Το πρότυπον της Ανατολής», κάνοντας μια ειρωνική
αναφορά σε σχετική δήλωση του βασιλιά Γεωργίου. Εδώ βέβαια η φράση
λειτουργει ως οξύμωρο σχήμα καταδεικνύοντας την αντίφαση με την
πραγματικότητα.
Η οικονομική πολιτική του
Τρικούπη προκάλεσε τη λαϊκή δυσαρέσκεια, ενώ οι εφημερίδες της εποχής
του επέρριπταν την αποκλειστική ευθύνη για την πτώχευση. Τελικά στις 10
Ιανουαριου 1895 η κυβέρνησή του παραιτήθηκε, παρότι διέθετε
κοινοβουλευτική πλειοψηφία.
Στην εικ. 7 ο Τρικούπης
παρουσιάζεται ως «δανειοχαύτης» που, έχοντας καταναλώσει δεκάδες φιάλες
κρασιού, εξεμεί το περιεχόμενό τους υπό μορφή... δανείων. Είναι
ενδιαφέρον ότι στο κεφάλι του φοράει ένα είδος καπέλου που αποτελεί
συνδυασμό του βρετανικού γούνινου κράνους, του γαλλικού σκούφου και του
γερμανικού κράνους (με το χαρακτηριστικό κεντρί να προεξέχει),
παραπέμποντας στις τρεις πιστώτριες χώρες. [9]
Ο Θεόδωρος Δηλιγιάννης υπήρξε ο
νικητής των εκλογών της 16ης Απριλίου 1895. Πρώτο μέλημα της κυβέρνησής
του ήταν να εισάγει το νομοσχέδιο «Περί υπηρεσίας του δημοσίου χρέους»
και να καταθέσει κάποιες προτάσεις ως βάση για εκ νέου διαπραγματεύσεις
με τους ομολογιούχους, χωρίς όμως θετικό αποτέλεσμα.
Ο Νέος Αριστοφάνης [10] τον
απεικονίζει με στολή αρλεκίνου να προσπαθεί να υπερπηδήσει τα παλούκια
που αντιπροσωπεύουν τις τρεις χώρες προέλευσης των ομολογιούχων, υπό τα
ειρωνικά βλέμματα των ξένων (Εικ. 8). Μεγαλύτερο παλούκι είναι αυτό των
«εβραιογερμανών πιστωτών».
Σε άλλο σκίτσο [11], που
δημοσιεύεται ενώ εξελίσσονται οι συνομιλίες ανάμεσα στους ομολογιούχους
και την κυβέρνηση, παρωδείται ο μύθος του Πάρη και του μήλου της Έριδας
(Eικ. 9). Σύμφωνα με αυτό, ο Δηλιγιάννης προσφέρει σε τρεις ημίγυμνες
κοπέλες (που αντιπροσωπεύουν τις τράπεζες των Γάλλων, των Άγγλων και των
Εβραιο-γερμανών πιστωτών) ένα χρυσό μήλο με τη φράση «Δέχεσθε 10 τοις
εκατό;». Πρόκειται για το ποσοστό του τόκου των δανείων -πολύ μικρότερο
βέβαια σε σχέση με αυτό που διεκδικούσαν οι πληρεξούσιοι. Κωμικοτραγική
λεπτομέρεια: στα κλαδιά του δέντρου “Ελλάς” κάτω από το οποίο κάθεται ο
Δηλιγιάννης, κρέμεται ένα άδειο πορτοφόλι που γράφει “Χρεοκοπία”.
Εμπνευσμένη από την περίοδο των
διαπραγματεύσεων είναι και η γελοιογραφία της... «φιλικής συνεννοήσεως
περί του συμβιβασμού» [12] που απεικονίζει τον Έλληνα πρωθυπουργό σαν
γάτα περικυκλωμένη από άγριους σκύλους που θέλουν να την κατασπαράξουν
(Εικ. 10). Ανάμεσα στους τέσσερεις σκύλους-πιστωτές του πρώτου πλάνου,
διακρίνονται στα αριστερά ένας «Εβραιογερμανός», αλλά και ένας σκέτος
«Εβραίος».
Ίσως μια από τις πιο ενδεικτικές
αναπαραστάσεις για τις αντιλήψεις μη ευκαταφρόνητου μέρους της ελληνικής
κοινωνίας για το πώς εννοούν τον συμβιβασμό οι δανειστές, είναι και
αυτή στην εικ. 11: η αγγλο-γαλλο-γερμανική «τρόικα» συζητάει για το πώς η
Ελλάδα (ξαπλωμένη σε ένα κρεβάτι) θα αποπληρώσει τα χρέη της. Ο Άγγλος
σκέφτεται να την αφαιμάξει με μια σύριγγα, ο Γερμανός να την
ακρωτηριάσει αποσπώντας τον μέγιστο τόκο του 32 τοις εκατό, ενώ ο Γάλλος
προτείνει να της τοποθετήσει βδέλλες που θα της ρουφήξουν το αίμα,
βγάζοντάς τις από ένα δοχείο με την ετικέτα «Έλεγχος». [13]
Ο οικονομικός παράγοντας θα
επανέλθει στις γελοιογραφίες του Νέου Αριστοφάνη λίγο αργότερα. Μετά τη
σύντομη ευφορία των πρώτων, αναβιωμένων Ολυμπιακών αγώνων που
διεξήχθησαν στην Αθήνα και υπό τη βαριά σκιά του επονομαζόμενου
«ατυχούς» Ελληνοτουρκικού πολέμου...
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
[1] Hans Eideneier, «Ο
ενθουσιασμός για την Ελλάδα στη Γερμανία και την Ευρώπη», Ορόσημα
ελληνογερμανικών σχέσεων, Πρακτικά ελληνογερμανικού συνεδρίου, Ίδρυμα
της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, Αθήνα
2010, σ. 19.
[2] Λίνα Λούβη, Η ελληνική
οικονομία του 19ου αιώνα με τη γραφίδα των γελοιογράφων, Εθνική Τράπεζα
της Ελλάδος - Προγραμμα Ερευνών Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα 2011, σ. 177.
[3] Εφημ. Σκριπ, 29 Μαΐου 1894.
[4] Νέος Αριστοφάνης, 2 Σεπτεμβρίου 1894.
[5] Νέος Αριστοφάνης, 19 Αυγούστου 1894.
[6] Νέος Αριστοφάνης, 1 Ιανουαρίου 1895.
[7] Νέος Αριστοφάνης, 26 Νοεμβρίου 1894.
[8] Νέος Αριστοφάνης, 19 Δεκεμβρίου 1894.
[9] Νέος Αριστοφάνης, 5 Δεκεμβρίου 1894.
[10] Νέος Αριστοφάνης, 6 Οκτωβρίου 1895.
[11] Νέος Αριστοφάνης, 15 Δεκεμβρίου 1895.
[12] Νέος Αριστοφάνης, 27 Απριλίου 1896.
[13] Νέος Αριστοφάνης, 1 Ιανουαρίου 1896.
* Ο Γιάννης Αντωνόπουλος είναι ιστορικός και σκιτσογράφος
