Ο εορτασμός των Φώτων και οι λαϊκές δοξασίες. Τα έθιμα των πιστών την ημέρα των Θεοφανίων
Στιγμιότυπα από την παραδοσιακή τελετή των Θεοφανίων στην Αθήνα τη δεκαετία του 1950. Στη διαδρομή προς τη Δεξαμενή. Επικεφαλής ο δήμαρχος Αθηναίων Παυσανίας Κατσώτας.
του Ελευθερίου Γ. Σκιαδά.
Τα Θεοφάνια γιορτάζονταν στην Ανατολή με μεγαλοπρέπεια, προτού ακόμη καθιερωθούν τα Χριστούγεννα. Αποκαλούνταν και Επιφάνεια, γιατί διαιωνίζουν την εμφάνιση του Χριστού στον κόσμο και την ημέρα της βάπτισής του. Την ημέρα των Θεοφανίων, πάντα στην Ανατολή, βαπτίζονταν πολλοί κατηχούμενοι.
Γι’ αυτό και ονομάστηκε των Φώτων, δηλαδή του φωτίσματος, του βαπτίσματος. Η βάπτιση του Ιησού σήμανε και τον αγιασμό των υδάτων, οπότε εισήχθη και η τελετή του Αγιασμού των υδάτων, την οποία παρακολουθούμε κάθε χρόνο απ’ άκρου εις άκρον του χριστιανικού κόσμου.
Οι τελετές
Με λαμπρότητα γιορτάζονταν τα Θεοφάνια στο Βυζάντιο, με μεγαλειώδεις τελετές και δημόσιες εμφανίσεις των αυτοκρατόρων. Με την πάροδο των αιώνων, στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, η γιορτή συνδέθηκε με χίλια δυο έθιμα και περίεργες πεποιθήσεις. Σε ορισμένα μέρη της Ελλάδος την παραμονή των Θεοφανίων τα κορίτσια ήθελαν να μάθουν το μέλλον τους μέσα από μαντείες. Διάβαζαν διάφορες ευχές μπροστά σε μια εικόνα και σε μία λεκάνη, στην οποία βρισκόταν ένα δεμάτι ξερός βασιλικός. Τα μεσάνυχτα, πίστευαν πως ανθίζει ο βασιλικός, ενώ κάποιο έναστρο φως φώτιζε τα κορίτσια και μάθαιναν αυτό που επιθυμούσαν. Εξάλλου, όλο το δωδεκαήμερο μεταξύ Χριστουγέννων και Φώτων φυλασσόταν η στάχτη από το τζάκι και σκορπιζόταν ολόγυρα στο σπίτι, το οποίο έτσι προστατευόταν από τα ενοχλητικά ζωύφια!
Αλλά το «διάβασμα» του μέλλοντος πάντα προκαλούσε το ενδιαφέρον. Όπως έγραφε ο Βιζυηνός, σε πολλά ελληνικά μέρη ένα από τα μέλη της οικογένειας έφερνε ένα κλωνάρι σουρβιάς γεμάτο «σφιχτά και πράσινα μάτια». Μ’ αυτό θα έβλεπαν όλοι την τύχη τους. Κάθονταν στο παραγώνι και ξεχώριζαν τη φωτιά σε δυο μεριές. Αν κάποιο από τα «μάτια» της σουρβιάς πεταγόταν έξω από τη φωτιά ήταν καλό σημάδι, ενώ αν κάπνιζε μόνο και έμενε στη θέση του, ήταν κακό.
Άλλοι έβαζαν στη φωτιά δύο φύλλα αγριελιάς. Το καθένα αντιστοιχούσε σε έναν νέο και μία νέα. Αν τα φύλλα αναπηδούσαν και βρίσκονταν κοντά, τότε το ειδύλλιο θα στεφόταν με επιτυχία. Αν όχι, τότε ο καθένας θα έπαιρνε τον δρόμο του. Και αν τα φύλλα καιγόντουσαν, τότε η αγάπη και των δύο ήταν μεγάλη.
Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής παρίστασται σε Αγιασμό Υδάτων στον Πειραιά τη δεκαετία του 1950.
Ο Ντελιγκανής και το πάθημά του
Από τα τέλη του 19ου αιώνα όλα τα μέρη της χώρας δημιουργούν τις νέες, δικές τους παραδόσεις. Μία απ’ αυτές διέσωσε και ο Τάσος Παπαποστόλου, με τον Ντελιγκανή, έναν άντρα μεγαλόσωμο που ζούσε στους Ωρεούς της Εύβοιας. Ο Ντελιγκανής, που όλοι τον αποκαλούσαν Ποδάρια, για τα μεγάλα μακριά του πόδια, θέλησε μια χρονιά να πιάσει τον Σταυρό που έριχνε ο παπάς από την ψαρόσκαλα του χωριού στη θάλασσα. Δεδομένου δε, ότι κάθε χρόνο γινόταν ολόκληρη μάχη για το ποιος θα πιάσει πρώτος το Σταυρό, γεγονός που ο Ποδάριας θεωρούσε αντικανονικό και βλάσφημο για τη θρησκεία, ήρθε σε συνεννόηση με τον παπά να τον βοηθήσει να πιάσει εκείνος τον Σταυρό και τα λεφτά που θα μάζευε θα τα παραχωρούσε στην εκκλησία του χωριού.
Ο παπάς συμφώνησε και, όταν έφτασε η μέρα, ακολούθησε πιστά τις οδηγίες του Ποδάρια που του φώναζε «Στα βαθιά, παπά! Στα βαθιά, παπά!», προκειμένου να μην μπορέσουν οι υπόλοιποι να φτάσουν ως εκεί. Με τη φράση «Εν Ιορδάνη», ο Σταυρός ρίχτηκε στη θάλασσα και ο Ποδάριας πέφτοντας στο νερό πρώτος έκανε μεγάλο πάταγο. Όμως το μακρύ σώβρακο που φορούσε φούσκωσε τόσο πολύ που δεν του επέτρεπε να κινηθεί. Έτσι, ακινητοποιημένος όπως ήταν, άρχιζε να βουλιάζει και να βγάζει μπουρμπουλήθρες από το στόμα.
Το αποτέλεσμα ήταν ο Σταυρός να χαθεί γιατί και οι υπόλοιποι έσπευσαν να τον βοηθήσουν.
Όσο για τον ιερεά, το φύσαγε και δεν κρύωνε, αφού, αντί να εισπράξει, αναγκάστηκε να πληρώσει για να αντικαταστήσει τον Σταυρό!
Στον 20ό αιώνα
Ο επισημότερος εορτασμός, από τις αρχές του 20ού αιώνα, γίνεται στην Αθήνα και στον Πειραιά. Στην πρωτεύουσα ξεκινά από τον Ναό του Αγίου Διονυσίου για να συνεχιστεί στη Δεξαμενή του Κολωνακίου και λίγο αργότερα στην κολυμβητική δεξαμενή που βρίσκεται στο πλάι της Αγίας Φωτεινής Ιλισού. Απομεινάρι κι αυτό παλαιότερων συνηθειών, όταν στην Αθήνα καταδύονταν τουλάχιστον τέσσερις σταυροί!
Ο ένας στη Δεξαμενή, ο άλλος σε μια στέρνα στην πλατεία Θησείου, ο τρίτος στην δεξαμενή που βρισκόταν στην πλατεία Κουμουνδούρου και ο τέταρτος στο παρεκκλήσιο των Ανακτόρων. Εθιμικά οι πολιτειακοί παράγοντες, βασιλείς, Πρόεδροι Δημοκρατίας και πρωθυπουργοί παρευρίσκονται στην τελετή του Πειραιώς.
