Ο Ρήγας Βελεστινλής ή Ρήγας Φεραίος (Βελεστίνο, 1757 - Βελιγράδι, 24
Ιουνίου 1798) (πραγματικό όνομα: Αντώνιος Κυριαζής), ήταν Έλληνας
συγγραφέας, πολιτικός, στοχαστής και επαναστάτης. Θεωρείται εθνομάρτυρας
και πρόδρομος της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Ο ίδιος υπέγραφε ως
«Ρήγας Βελεστινλής» ή «Ρήγας ο Θεσσαλός» και ουδέποτε «Φεραίος», κάτι
που είναι δημιούργημα μεταγενέστερων λογίων.
Γεννήθηκε στο Βελεστίνο, τις αρχαίες Φερές, το 1757, από εύπορη
οικογένεια. Από τη νεανική του ζωή τα μόνα γνωστά είναι αυτά που ίδιος
αναγράφει στην Επιπεδογραφία της Φεράς νυν λεγομένης Βελεστίνος, που
είναι στο 4ο φύλλο της δωδεκάφυλλης «Χάρτας της Ελλάδος», που είναι και
ένας ύμνος στη γενέτειρά του. Το όνομα του πατέρα του ήταν «Κυρίτζης»,
όπως φαίνεται στο αυτόγραφο του Ρήγα σε βιβλίο αρχαίοι γεωγράφοι του
1571, που είναι στην Εθνική Βιβλιοθήκη Ελλάδος, συνηθισμένο όνομα στην
περιοχή του Βελεστίνου, που διατηρείται μέχρι σήμερα. O πατέρας του
ονομαζόταν Γεώργιος Κυρατζής ή Κυριαζής. Σύμφωνα με τη συστηματική
μελέτη «Όνομα και καταγωγή του Ρήγα Βελεστινλή» θεωρήθηκε ότι είναι
ντόπιος, γηγενής και δεν είχε βλάχικη καταγωγή.Η μητέρα του ονομαζόταν
Μαρία και είχε ένα αδελφό με το όνομα Κώστας. Η ύπαρξη αδελφής του
αμφισβητείται διότι δεν υπάρχουν σχετικά έγγραφα. Η ύπαρξη του αδελφού
του επιβεβαιώνεται και από τον Φραγκίσκο Πουκεβίλ που αναφέρει πως είχε
και ένα αδελφό, τον Κωστή, ο οποίος μάλιστα συμμετείχε στην επανάσταση
του 1821. Η οικογένεια του υπήρξε από τα θύματα της τουρκικής μανίας.
Από αυτούς διασώθηκαν μόνο η μητέρα του με τον αδερφό του και
μεταφέρθηκαν στη Βλαχία, όπου συντηρούνταν από τον Ρήγα.
Νεανικά χρόνια
Τα νεανικά χρόνια του Ρήγα Βελεστινλή είναι βυθισμένα στην αχλύ του
θρύλου και είναι δύσκολο να ανιχνευθούν τα πραγματικά γεγονότα, όπως και
ένα μεγάλο μέρος από τις δραστηριότητές του αργότερα. Αυτό οφείλεται
κυρίως στο γεγονός ότι τα άτομα με τα οποία συνεργαζόταν συνελήφθησαν
και εκτελέστηκαν, αλλά και οι περισσότερες από τις προκηρύξεις του
καταστράφηκαν. Αργότερα η ανάγκη δημιουργίας εθνικών ηρώων του υπόδουλου
έθνους, σε συνδυασμό με την έλλειψη σχετικής ιστοριογραφίας γέννησε
πολλούς θρύλους περί του προσώπου του. Τις βασικότερες πληροφορίες για
τον ίδιο και την οικογένειά του παρέχει ο Χριστόφορος Περραιβός, που
υπήρξε συνεργάτης και συναγωνιστής του.
Σύμφωνα με τον Χριστόφορο Περραιβό, ο Ρήγας Βελεστινλής λέγεται ότι
διδάχθηκε τα πρώτα του γράμματα από ιερέα στο Βελεστίνο και κατόπιν στη
Ζαγορά. Καθώς διψούσε για μάθηση, ο πατέρας του τον έστειλε στα
Αμπελάκια για περαιτέρω μόρφωση. Όταν επέστρεψε, έγινε δάσκαλος στην
κοινότητα Κισσού Πηλίου. Στην ηλικία των είκοσι ετών σκότωσε στο
Βελεστίνο έναν Τούρκο πρόκριτο, επειδή του είχε συμπεριφερθεί δεσποτικά,
και κατέφυγε στο Λιτόχωρο του Ολύμπου, όπου κατατάχθηκε στο σώμα των
αρματολών του θείου του, Σπύρου Ζήρα. Αργότερα βρίσκεται στο Άγιο Όρος,
φιλοξενούμενος του ηγουμένου της μονής Βατοπεδίου, Κοσμά με τον οποίο
και ανέπτυξε στενή φιλία. Στην ίδια μονή συνδέθηκε φιλικά με τον
συμπατριώτη του μοναχό Νικόδημο (Άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη), ο οποίος
του είχε παραχωρήσει τα κλειδιά της βιβλιοθήκης της φημισμένης Αθωνιάδας
Σχολής για να εμπλουτίσει τις γνώσεις του.
Επαναστατική δράση
Στο Άγιο Όρος έμεινε πολύ λίγο. Ταξίδεψε στην Κωνσταντινούπολη, μετά από
πρόσκληση του Πρέσβη της Ρωσίας για σπουδές, στην οικία του οποίου
γνώρισε τον Πρίγκιπα Αλέξανδρο Υψηλάντη (1726-1806), μέγα διερμηνέα του
Σουλτάνου και παππού του μετέπειτα αρχηγού της Φιλικής Εταιρίας,
Αλέξανδρου Υψηλάντη(1792-1828). Στην Πόλη διεύρυνε τις σπουδές του στη
Γαλλική, στην Ιταλική και τη Γερμανική γλώσσα. Όταν ο Υψηλάντης έφυγε
για το Ιάσιο, προκειμένου να γίνει ηγεμόνας της Μολδαβίας, ο Ρήγας τον
ακολούθησε. Διαφωνώντας με τον Υψηλάντη έγινε γραμματέας του ηγεμόνα της
Βλαχίας Νικόλαου Μαυρογένη, αδερφό του παππού της Μαντώς Μαυρογένους
και ταξίδεψε για το Βουκουρέστι έδρα της ηγεμονίας, όντας πλέον στην
ηλικία των 30 χρόνων. Μετά τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο και την ήττα της
Τουρκίας (1790) ο Μαυρογένης αποκεφαλίστηκε ως υπαίτιος της ήττας και ο
Ρήγας κατέφυγε στη Βιέννη, την οποία έκανε έδρα της επαναστατικής δράσης
του. Στη Βιέννη ταξίδεψε μαζί με τον Αυστριακό βαρώνο Ελληνικής
καταγωγής Χριστόδουλο Λάνγκενφελτ-Κιρλιανό, ο οποίος τον έφερε σε επαφή
με άλλους ομογενείς.
Στη Βιέννη συνεργάτες του ήταν κυρίως Έλληνες έμποροι ή σπουδαστές, αλλά
οι σημαντικότεροι από αυτούς ήταν οι αδελφοί Πούλιου, από τη Σιάτιστα
της Μακεδονίας, τυπογράφοι. Στο τυπογραφείο τους τύπωσε τον Θούριο και
την Χάρτα που φιλοτεχνήθηκε από τον Αυστριακό λιθογράφο Φρανσουά Μίλλερ,
την επαναστατική του προκήρυξη σε χιλιάδες αντίτυπα, προκειμένου να
μοιραστούν στους Έλληνες των υπόλοιπων φιλελεύθερων περιοχών των
Βαλκανίων, το Σχολείον των ντελικάτων Εραστών, το Φυσικής απάνθισμα, το
Ηθικός Τρίπους, Το Σύνταγμα της Ελληνικής Δημοκρατίας, Τα Δίκαια του
ανθρώπου, καθώς και τον 1ο τόμο του Νέου Αναχάρσιδος. Ο Ρήγας απέβλεπε
στην απελευθέρωση και ενοποίηση όλων των Βαλκανικών λαών και φυσικά όλου
του ελληνικού στοιχείου που ήταν διασκορπισμένο στην Ανατολή και τα
ευρωπαϊκά κέντρα.
Παράλληλα με τις εκδοτικές του δραστηριότητες, ο Ρήγας προετοίμαζε και
την αναχώρησή του από την Αυστρία, κυρίως εξαιτίας του επαναστατικού
κλίματος που είχε καλλιεργήσει η Γαλλική Επανάσταση και της διάθεσής του
να ενισχύσει τις προσπάθειες τού Ναπολέοντα Α΄. Το 1792 η υπογραφή της
Ρωσοτουρκικής συνθήκης ειρήνης στο Ιάσιο οδήγησε τις ελπίδες του Ρήγα
για απελευθέρωση των Ελλήνων στην Γαλλία και στον Βοναπάρτη. Οι
πληροφορίες για τη μυστική επαναστατική δράση του Ρήγα είναι ασαφείς και
προέρχονται κυρίως από μαρτυρίες βιογράφων και πληροφορίες τις οποίες
απέσπασε η ανάκριση των Αυστριακών αρχών μετά τη σύλληψη του Ρήγα και
των συντρόφων του. Το συμπέρασμα ούτως ή άλλως είναι ότι δεν υπήρχε
οργανωμένος επαναστατικός συνωμοτικός πυρήνας αλλά διάσπαρτες επαφές με
ομοεθνείς, τους οποίους διέγειρε ο επαναστατικός ενθουσιασμός του Ρήγα.
Το πιθανότερο και επικρατέστερο σενάριο που επικρατεί μέχρι σήμερα για
τη σύλληψη του Ρήγα έχει σχέση με τη τελευταία φάση προετοιμασίας του
που συνδέεται με δύο επαναστατικές προκηρύξεις, το Επαναστατικό
Μανιφέστο και την Προκήρυξη, που τυπώθηκαν σε μεγάλο αριθμό αντιτύπων.
Οι δύο προκηρύξεις στάλθηκαν στον Αντώνη Νιώτη στην Τεργέστη, για να τις
παραλάβει ο Ρήγας μαζί με τον αφοσιωμένο του φίλο Χριστόφορο Περραιβό
και να τις προωθήσει στην Ελλάδα. Η επιστολή όμως, με την οποία
ενημέρωνε ο Ρήγας για την αποστολή των εντύπων του, έπεσε στα χέρια του
Δημητρίου Οικονόμου, εμπορικού συνεργάτη ή προϊστάμενου του Αντωνίου
Κορωνιού (λόγω απουσίας του τελευταίου), προς τον οποίο απευθυνόταν η
επιστολή. Ο Οικονόμου, παρότι και αυτός ήταν μέλος της οργάνωσης (ο
Κορδάτος έχει την άποψη ότι είχε παρεισφρύσει σε αυτήν ως πράκτορας του
Πατριαρχείου) πρόδωσε από δολιότητα ή φόβο το επαναστατικό σχέδιο του
Ρήγα, καταδίδοντας τα πάντα στην αυστριακή αστυνομία και συγκεκριμένα
στον νομάρχη, βαρόνο Πιττόνι, διοικητή της αστυνομίας στη Τεργέστη,
ζητώντας επιπλέον, προστασία από αυτόν. Ο Πιττόνι με τη σειρά του
ενημέρωσε το κυβερνήτη της πόλης Κόντε Πομπήιο Μπριγκίντο κι αυτός τον
διέταξε να συλλάβει τους συνωμότες.
Ο ανδριάντας του Ρήγα Βελεστινλή,
αριστερά της εισόδου του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ανεγέρθηκε το 1871 με
δαπάνη του Γεωργίου Αβέρωφ. Έργο του γλύπτη Ι. Κόσσου
Το τέλος του Ρήγα
Ο Ρήγας συνελήφθη στην Τεργέστη, σε ξενοδοχείο που είχε καταλύσει μαζί
με τον Περραιβό από έναν Αυστριακό αξιωματικό στις 19 Δεκεμβρίου του
1797. Σκόπευε την ίδια εκείνη ημέρα να επισκεφθεί τον Γάλλο πρόξενο της
πόλης Brechet, από τον οποίο θα ζητούσε προστασία, αλλά δεν πρόλαβε.
Ακολούθως, ο Ρήγας υποβλήθηκε σε ανάκριση που διήρκεσε περίπου ένα
10ήμερο, με την ολοκλήρωση δε της οποίας θα οδηγούνταν σιδηροδέσμιος στη
Βιέννη, κατόπιν εντολής του αστυνομικού διοικητή της.
Τη νύκτα όμως της 30-31 Δεκεμβρίου 1797, ο Βελεστινλής,
συνειδητοποιώντας τη δυσχερή κατάσταση στην οποία είχε περιέλθει ο
ίδιος, αλλά και το αδιέξοδο των επαναστατικών του σχεδιασμών, ίσως γιατί
φοβήθηκε μήπως δεν αντέξει στα βασανιστήρια -που γνώριζε ότι θα
υποβληθεί- και για να μην προδώσει τους συνεργάτες του, είτε από
απελπισία για τη λιποψυχία του Περραιβού (όπως υποστηρίζει ο Κορδάτος)
επιχείρησε να αυτοκτονήσει με ένα μικρό μαχαιρίδιο, καταφέροντας ένα
πλήγμα στο υπογάστριό του, αλλά απέτυχε. Τραυματισμένος αρκετά σοβαρά
όπως ήταν, οδηγήθηκε σε νοσοκομείο όπου παρέμεινε έως τις αρχές του
Φεβρουαρίου του 1798. Κατά τη διάρκεια της νοσηλείας του στην Τεργέστη
φαίνεται ότι, υπό την ανοχή των φυλάκων του, κατόρθωσε να ειδοποιήσει με
επιστολή το Γάλλο πρόξενο ζητώντας την επέμβασή του για να αφεθεί
ελεύθερος, όμως εκείνος καθυστέρησε αρκετά να ενεργήσει, αφού θεώρησε
σκόπιμο να πληροφορήσει πρώτα τους ανωτέρους του και να ζητήσει τη
σχετική άδεια.
Μόλις μαθεύτηκε η σύλληψη του Ρήγα πολλοί έκαναν έκκληση, στο σουλτάνο
Σελίμ Γ΄, για την απελευθέρωση του. Ωστόσο, οι εχθροί του Βελεστινλή
έπεισαν το Σουλτάνο πως έπρεπε να θανατωθεί χωρίς διαδικασία, πριν οι
επαναστατικές ενέργειές του οδηγήσουν σε εξέγερση στα Βαλκάνια. Σύμφωνα
με τον Κορδάτο, οι εχθροί αυτοί του Ρήγα, οι οποίοι με αυτό τον τρόπο
τον εκδικήθηκαν για την επαπειλούμενη ανατροπή της κρατούσας κατάστασης,
που πιθανότατα θα προέκυπτε εάν υλοποιούνταν οι επαναστατικές του
προετοιμασίες, ήταν τόσο ο τότε οικουμενικός πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄ όσο
και οι Φαναριώτες της Πόλης, με πρώτο το διερμηνέα της Πύλης Κ.
Υψηλάντη
Κατόπιν οδηγήθηκε στη Βιέννη, στις 14 Φεβρουαρίου 1798, όπου ανακρίθηκε
μαζί με τους υπόλοιπους συντρόφους του. Το κτίριο της αστυνομίας όπου
κρατήθηκε ήταν ένα παλιό γυναικείο μοναστήρι του τάγματος των
Καρμελιτών. Είχε ιδρυθεί από την αυτοκράτειρα Ελεωνόρα το 1624. Το 1782
καταργήθηκε η μονή από τον αυτοκράτορα Ιωσήφ Β΄ για να στεγασθεί η
κεντρική αστυνομία της Βιέννης το έτος 1783 μέχρι τον Οκτώβριο του 1882.
Τα κρατητήρια των πολιτικών κρατουμένων, όπως ήταν ο Ρήγας, βρίσκονταν
στο πρώτο και δεύτερο υπόγειο, χώροι άλλοτε σωφρονισμού των καλογραιών.
Μετά το πέρας των ανακρίσεων, και αφού υπήρξαν συνεννοήσεις με τον
Σουλτάνο, απελάθηκαν στην Αυστροουγγαρία όσοι από τους συλληφθέντες ήταν
Αυστριακοί υπήκοοι ή υπήκοοι άλλων χωρών εκτός της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας, για να δικαστούν από τις Αυστριακές αρχές. Αντίθετα όσοι
ήταν Οθωμανοί υπήκοοι απελάθηκαν στην Οθωμανική επικράτεια για να
υποστούν τις κυρώσεις του Σουλτάνου.
Ο Ρήγας (41 χρονών) και οι επτά σύντροφοί του που ανήκαν στην ίδια
κατηγορία, ο Ευστράτιος Αργέντης (31 χρονών, έμπορος από τη Χίο), ο
Δημήτριος Νικολίδης (32 χρονών, γιατρός από τα Ιωάννινα), ο Αντώνιος
Κορωνιός (27 χρονών, έμπορος και λόγιος από τη Χίο), ο Ιωάννης Καρατζάς
(31 χρονών, λόγιος από τη Λευκωσία της Κύπρου), ο Θεοχάρης Γεωργίου
Τουρούντζιας (22 χρονών, έμπορος από την Σιάτιστα), ο Ιωάννης Εμμανουήλ
(24 χρονών, φοιτητής της ιατρικής από τη Καστοριά) και ο Παναγιώτης
Εμμανουήλ (22 χρονών, αδερφός του προηγούμενου και υπάλληλος του
Αργέντη), με συνοδεία των αυστριακών αρχών (έπειτα από κοπιαστικό ταξίδι
μιας εβδομάδας μέσω Σεμλίνου και μετά με ποταμόπλοιο) παραδόθηκαν στις
10 Μαΐου 1798 στους Τούρκους του Βελιγραδίου και φυλακίστηκαν στον πύργο
Νεμπόισα (Небојша), παραποτάμιο φρούριο του Βελιγραδίου. Εκεί, ύστερα
από συνεχή βασανιστήρια, στις 24 Ιουνίου του 1798, στραγγαλίστηκαν και
τα σώματά τους ρίχτηκαν στον Δούναβη, σύμφωνα με τα επίσημα Αυστριακά
έγγραφα (έκθεση Λεγκράν - Λαμπρού, σελ. 167). Οι Οθωμανικές Αρχές, όπως
υποστηρίζεται, διέδωσαν ψευδώς ότι οι οκτώ έγκλειστοι είχαν δραπετεύσει,
ενώ προς επίρρωσιν του ισχυρισμού τους εξαπέλυσαν εικονικές έρευνες για
την ανεύρεσή τους και τελικά δηλώθηκε ότι οι δραπέτες είχαν πνιγεί στον
ποταμό. Είχε προηγηθεί αλληλογραφία με την Υψηλή Πύλη δια της οποίας
δόθηκε από το Σουλτάνο η εντολή της δολοφονίας τους, χωρίς δίκη.
Εικάζεται ότι αιτία για τη θανάτωσή τους υπήρξε η πεποίθηση των
Αυστριακών και Τουρκικών Αρχών πως ο Ρήγας και οι σύντροφοί του είχαν
στενές σχέσεις με το Ναπολέοντα Α΄, θεωρούμενοι έτσι ως άκρως
επικίνδυνοι. Οι διαδόσεις περί διαφυγής των εγκλείστων, τις οποίες
«κατεσκεύασε» ο καϊμακάμης, είχαν σκοπό να παραπλανήσουν τις κυβερνήσεις
της Ευρώπης, προς τις οποίες η Οθωμανική Αρχή της Πόλης είχε παράσχει
διαβεβαιώσεις ότι δε θα σκότωνε τους οκτώ Έλληνες φυλακισμένους χωρίς
ανάκριση. Πέρα από αυτό, η Οθωμανική κυβέρνηση ανησυχούσε για τις
διασυνδέσεις του Ρήγα με τον Πασβάνογλου, φοβούμενη ακόμη και επίθεση
του τελευταίου κατά του Βελιγραδίου, ενώ επιπλέον, δίσταζε να διατάξει
τη μεταφορά τους από το Βελιγράδι προς την Πόλη, από την πιθανότητα να
σταλούν δυνάμεις του Πασβάνογλου στο δρόμο και να τους απελευθερώσουν.
Ο Κοραής και ο Ρήγας βοηθούν την Ελλάδα να εγερθεί. Ελαιογραφία του Θεόφιλου Χατζημιχαήλ.
Έργα
*Το Σαγανάκι της Τρέλας, 1786. Το έργο αυτό τελικά αποδεικνύεται ότι δεν
είναι του Ρήγα σύμφωνα με τις πρόσφατες έρευνες που δημοσιεύτηκαν και
αναρτήθηκαν στην ιστοσελίδα
http://www.karaberopoulos.gr/karaberopoulos/rhigas/68asp.
*Φυσικής Απάνθισμα, Βιέννη 1790, στην ψηφιακή Βιβλιοθήκη Ελληνομνήμων.
*Σχολείον των ντελικάτων Εραστών, Βιέννη 1790.[22]
*Ο Στρατηγός Κεβενχύλλερ ή Στρατιωτικόν Εγκόλπιον.
*Επιπεδογραφία της Κωνσταντινουπόλεως, Βιέννη, 1796, στην ψηφιακή Βιβλιοθήκη Ελληνομνήμων.
*Χαλκογραφία του Μεγάλου Αλεξάνδρου,Βιέννη, 1797
*Νέα Χάρτα της Βλαχίας και μέρους της Τρανσυλβανίας, Βιέννη, 1797.
*Γενική Χάρτα της Μολδαβίας, Βιέννη 1797.
*Οι χάρτες Βλαχίας και Μολδαβίας του Ρήγα επανεκδόθηκαν με ευρετήρια και
σχόλια με επιμέλεια του Δρ. Δημητρίου Καραμπερόπουλου από την
Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, Αθήνα 2005. Σε pdf
στο
http://www.karaberopoulos.gr/karaberopoulos/pdf/EYRETHRIO-BLAXIA-MOLDABIA.pdf
*Χάρτα της Ελλάδος, Βιέννη 1797, στην ψηφιακή Βιβλιοθήκη Ελληνομνήμων.
Ηθικός Τρίπους, Βιέννη 1797. Σε pdf στο http://www.karaberopoulos.g/karaberopoulos/pdf/ithikos_tripous.pdf
*Νέος Ανάχαρσις, μετάφραση του Voyage du jeune Anacharsis en Grece, του
αββά J. Barthelemy, τόμος τέταρτος, μαζί με τον Γεώργιο Βεντότη, Βιέννη
1797. Ο γιατρός Γεώργιος Σακελάριος, μετέφρασε και εξέδωσε τον πρώτο
τόμο, Βιέννη 1797. Σε pdf στο
http://www.karaberopoulos.gr/karaberopoulos/pdf/neos_anaxarsis.pdf
Νέα Πολιτική Διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης, της Μικράς ασίας, των
Μεσογείων νήσων και της Βλαχομπογδανίας, Βιέννη 1797. Περιλάμβανε
τέσσερα τμήματα:
*Επαναστατική Προκήρυξις Υπέρ των νόμων και της πατρίδος
*Τα Δίκαια του ανθρώπου σε 35 άρθρα
*Το Σύνταγμα της Ελληνικής Δημοκρατίας, σε 124 άρθρα
*Θούριος.
*«Αγαθάγγελος» ή «Οπτασία του μακαρίου ιερομονάχου Αγαθαγγέλου», περίπου
1790. Δεν φέρει την υπογραφή του Ρήγα αλλά πολλοί ερευνητές πιστεύουν
ότι αυτός είναι ο εκδότης.
Τα ολοκληρωμένα ΑΠΑΝΤΑ του Ρήγα επανεκδόθηκαν για πρώτη φορά με
ευρετήρια και σχόλια επιμ. Δρ. Δημητρίου Καραμπερόπουλου από την
Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα και σε ψηφιακό δίσκο
(CD-ROM)το 2007.
Θούριος
Ο Θούριος είναι πατριωτικός ύμνος, έργο του Ρήγα Βελεστινλή, τον οποίο
είχε γράψει το 1797 και τραγουδούσε σε συγκεντρώσεις με σκοπό να
ξεσηκώσει τους Έλληνες.
Αποτελεί το τρίτο μέρος του επαναστατικού πολιτικού φυλλαδίου του Νέα
Πολιτική Διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης της Μικράς Ασίας των
Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας. Πρόκειται για έμμετρο κείμενο
με πολλά στοιχεία αφηγηματικότητας, μέσω του οποίου ο Ρήγας αποβλέπει να
μεταφέρει και να καταστήσει κατανοητές τις αφηρημένες ιδέες των
«Δικαίων του Ανθρώπου» και της «Νομοθετικής Πράξεως». Για να
τιτλοφορήσει το κείμενο αυτό επιλέγει το αρχαιοελληνικό θούριος,
ορμητικός, μαινόμενος, πολεμικός, για να προσδιορίσει την ψυχική διάθεση
που επιδιώκει να καλλιεργήσει με αυτό. Στην επιλογή του τίτλου του
επαναστατικού ύμνου διαφαίνεται η εσωτερική συνάφεια του έργου του με το
ιδεολογικό κλίμα του επαναστατικού κλασικισμού της εποχής του. Γίνεται
έτσι ο «Εθνικός Βάρδος» με το έργο αυτό.
Ο Ρήγας ένα από τα μέσα που αξιοποίησε προκειμένου να συμβάλουν στην
απελευθέρωση του υπόδουλου Ελληνισμού ήταν η δημοσίευση διαφόρων
συγγραφών, μεταξύ των οποίων ήταν και διάφορα ποιήματά του μεταξύ των
οποίων και ο ΘούριοςΌμως ο Θούριος δεν μας δείχνει πως θα εφάρμοζε αυτό
το συγκεκριμένο επαναστατικό σχέδιό του ο Ρήγας Ωστόσο,όπως σχολιάζει
χαρακτηριστικά ο Λέανδρος Βρανούσης, «Ο Θούριος δεν ήταν ένα απλό
πατριωτικό τραγούδι, αλλ' ανοικτή προκήρυξη, προσκλητήριο δυνάμεων και
πρόγραμμα ενεργείας, σύνθημα επαναστατικού συναγερμού για όλη την
τουρκοκρατούμενη Βαλκανική και Εγγύς Ανατολή»Για βοήθεια από Ευρωπαϊκές
δυνάμεις δεν κάνει λόγο,πράγμα που δείχνει πως γίνεται σταδιακά
συνείδηση πως η ελευθερία των Ελλήνων μόνο εξ ιδίων δυνάμεων μπορεί να
κατορθωθεί. Ήταν μια «επαναστατική προκήρυξη και κατήχηση , γραμμένη σε
στίχους, για να μπορούν να την αποστηθίζουν εύκολα κι οι πιο αμόρφωτοι
κι αγράμματοι» Για τις αυστριακές διωκτικές αρχές, σύμφωνα με αναφορά
τους προς το Υπουργείον της αστυνομίας σχετικά με τις ανακρίσεις που
πραγματοποιήθηκαν, ο Θούριος που συνέταξε και εξέδωσε ο Ρήγας, επρόκειτο
για ένα επαναστατικώτατον άσμα[8] Αναφέρεται πως ένα μήνα μετά τον
ερχομό του στη Βιέννη (Σεπτέμβριος 1796), σε φιλικό σπίτι τραγουδούσε με
συμπατριώτες του και έπαιζε με φλάουτο τον Θούριο.Γραφτηκε δηλαδή μετά
τις νίκες των Γάλλων στην Ιταλία, τον Σεπτέμβριο του 1796 ή λίγο
πρωτύτερα.Για τον Αξελό γράφτηκε στο Βουκουρέστι και ενδεχομένως
βελτιώθηκε ή και ολοκληρώθηκε αμέσως μετά την άφιξή του στη Βιέννη.
Ονομασία
Μέχρι την ανακάλυψη του φακέλου της Βιέννης το ίδιο το όνομα του Θουρίου
παραδιδόταν εσφαλμένο. Επίσης εσφαλμένα θεωρείτο ως ο Θούριος του Ρήγα
το ποίημα εκείνο το οποίο έφερε ως τίτλο του Δεύτε πάιδες των Ελλήνων.
Τελικά όμως από τα πρακτικά των ανακρίσεων γίνεται σαφές πως ο Θούριος
ήταν το ποίημα που προσδιορίζόταν από τους Περραιβό και Γούδα από τον
πρώτο στίχο του Ως πότε παλληκάρια
 |
| Φυλλάδιο του Θούριου από το 1798, Βιβλιοθήκη Ακαδημίας Αθηνών |
Η διάδοση του κειμένου του Θούριου
Αρχικά φαίνεται ότι κυκλοφορούσε ο Ρήγας και οι συνεργάτες του τον
Θούριο χειρογράφως. Αργότερα , τον Οκτώβριο του 1797 τυπώθηκε
συμπεριλαμβανόμενος στην Επαναστατική του προκήρυξη. Είχαν εκδοθεί περί
τα 3000 αντίτυπα αλλά 200 μόνο γλίτωσαν από την κατάσχεση επειδή είχαν
διανεμηθεί κρυφά ή είχαν σταλεί λαθραίως σε σε πρόσωπα μυημένα στην
Ελλάδα ή στην Μολδοβλαχία. Από αυτά κανένα δεν μας έχει σωθεί, ενώ το
πρωτότυπο μας έχει μείνει άγνωστο. Τα περισσότερα από τα αντίτυπα που
κυκλοφόρησαν πρέπει να καταστράφηκαν από τους κατόχους τους μετά την
αποκάλυψη της συνομωσίας.Επανέκδοση της πρωτότυπης και λαθρότυπης πρώτης
έκδοσης της Βιέννης έχουμε μετά από ένα χρόνο στα 1798 στην Κέρκυρα,
από τον Χριστόφορο Περραιβό Επόμενη έκδοση είναι εκείνη του 1809 της
βιβλιοθήκης του Βουκουρεστίου.Αντιγραφέας είναι κάποιος Δημήτριος
Αναγνώστης, ο οποίος ζούσε τότε στο Ιάσιο.Βρίθει ορθογραφικών λαθών,
οπτικών παρανοήσεων και παραδρομών.Επίσης είναι η εκδοχή του Θούριου που
σώζεται σε ένα χειρόγραφο στο Ελληνικό Ινστιτούτο της Βενετίας και
είναι γραμμένο από τον Παναγή Κεφαλά στα χρόνια της Επανάστασης
διαφοροποιημένο όχι πολύ σημαντικά από τις παραπάνω εκδόσεις με ίσως
σκόπιμες διασκευές ή παραλείψεις (μη μνεία σε Βούλγαρους και Αρβανίτες ή
στην αποστροφή προς τον Πασβάνογλου) Ο Θούριος έγινε γνωστός στην
Ευρώπη με τη δημοσίευση που πραγματοποίησε με εισαγωγή και γαλλική
μετάφραση ο Κλοντ Φοριέλ στο έργο του Chants populaires de la Grece
moderne (Paris 1825,τομ.2,σελ.20 κ.εξ)
Ο Φοριέλ αν και έχει μερικές αμφιβολίες σχετικά με την ποιητική αξία του
Θούριου,θεωρεί ότι η απήχησή του στον ελληνικό λαό του επιτρέπει να
συμπεριληφθεί στην συγκεκριμένη έκδοσηΤο 1827 ο ιταλός Giovani Niccolini
στηριζόμενος στην έκδοση του Φοριέλ μετέφρασε στα Ιταλικά τον Θούριο.
Το 1892 ο Μιλτιάδης Βρατσάνος, γενικός επιθεωρητής των δημοτικών
σχολείων συνέγραψε το εγχειρίδιο Σύγχρονος ιστορία του Ελληνικού Έθνους
από της Αλώσεως Κωσνταντινουπόλεως υπό των Τούρκων μέχρι της Βασιλείας
του Όθωνος κατά το πρόγραμμα του υπουργείου προς χρήσιν των πλήρων
δημοτικών και ελληνικών σχολείων και νηπιαγωγείων στην 4η σελίδα του
οποίου παραθέτει τον Θούριο.Στην Ιστορία της Στ' Δημοτικού του
Κωνσταντίνου Σακκαδάκη οι μαθητές καλούνται να αναγνώσουν ολόκληρο τον
Θούριο, ενώ στο ίδιο εγχειρίδιο του Γ.Καφεντζή το 1974 οι μαθητές
καλούνται να βρουν και να διαβάσουν το Θούριο του Ρήγα. Στα αντίστοιχα
εγχειρίδια της Στ δημοτικού της Μαρίας Ρεπούση (2006) στο Γλωσσάριο
επεξηγείται ο όρος Θούριος, όπως και στην Ιστορία του νεότερου και
συγχρονου κόσμου του Ιωάννη Κολιόπουλου. Τέλος στο Ανθολόγιο της Γ' και
Δ' τάξης του Δημοτικού (σχολικό εγχειρίδιο 2006) υπάρχουν οι 8 πρώτοι
στίχοι του. Το 2005 μεταφράστηκε στα Ισπανικά από Isabel Garcia Galvez.
Το ιδεολογικό στίγμα του Θούριου
Με τον Θούριο ο Ρήγας επιδιώκει την διαπαιδαγώγηση των σκλαβωμένων
Ελλήνων με σκοπό τη συνειδητοποίηση της κατάστασής τους και διά της
αυτογνωσίας της αναζήτησης των κατάλληλων μέσων για την ανάκτηση της
ελευθερίας τους. Οι πρώτες απόψεις του Ρήγα για διαβαλκανική συνεργασία
εντοπίζονται στον Θούριο. Καλεί σε συμμαχική συνεξέγερση όχι μόνο όλους
τους Βαλκάνιους υπηκόους του Σουλτάνου αλλά και όλους τους κατοίκους της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας,ανεξάρτητα από θρησκεία και φυλή. Τους καλεί
σε επανάσταση για να ζουν ο καθένας στον τόπο του ελέυθερα με αμοιβαίο
σεβασμό πίστης και λατρείας:[...]Σ' Aνατολή και Δύσι, και Nότον και
Bοριά,/Για την Πατρίδα όλοι, νάχωμεν μια καρδιά./Στην πίστιν του καθ'
ένας, ελεύθερος να ζη,/
Στην δόξαν του πολέμου, να τρέξωμεν μαζύ./Βουλγάροι, κι' Αρβανήτες,
Αρμένοι και Ρωμιοί,/Aράπιδες, και άσπροι, με μια κοινή ορμή./Για την
ελευθερίαν, να ζώσωμεν σπαθί[...]Έτσι τα ανθρώπινα δικαιώματα όπως
προβάλονται στον Θούριο υπερβαίνουν κάθε ατομικό πλαίσιο όπως αυτά
προσδιορίζονται στις γαλλικές διακηρύξεις, αλλά αποκτούν κοινωνικότερο
και πανανθρώπινο περιεχόμενο.
Το μήνυμά του είναι ανεξίθρησκο, όμως η αναφορά στο που θα κάνουν όρκο:
Nα κάμωμεν τον όρκον, επάνω στον Σταυρόν και πιο κάτω Ψηλά στα
μπαϊράκια, συκώστε τον Σταυρόν ή Στεργιάς, και του πελάγου, να λάμψη ο
Σταυρός σχετίζεται με τη θρησκεία στην οποία πιστεύει η μεγάλη
πλειοψηφία που απαρτίζει τον κόσμο στον οποίο απαευθύνεται. Ο Ρήγας
γνωρίζει πως η συντηρητική Ευρώπη δεν θα βοηθήσει την επανάσταση γι'
αυτό δεν επικαλείται τη βοήθεια καμίας μεγάλης ευρωπαϊκής δύναμης, ενώ
αποκρύπτει την συμπάθειά του προς τη Γαλλία για να μην εμφανισθεί η
κίνησή του προσδεμένη σε αυτήν. Όμως επικαλείται την εξωτερική
αλληλεγγύη μια μικρής χώρας της Μάλτας:[...]Μ' εμάς κ' εσείς Μαλτέζοι,
γεννήτ' ένα κορμί,/Kατά της τυραννίας, ριχθήτε με ορμή.
Αξίζει να αναφέρουμε εδώ μερικές χαρακτηριστικές απόψεις για το ξεχωριστό αυτό έργο του Ρήγα.
Ο Γάλλος ιστορικός Φρανσουά Πουκεβίλ (François Pouqeville) είχε γράψει: «...Οι Έλληνες πολεμούσαν έχοντας στα χείλη τους τις τρομερές στροφές του Ρήγα...»
Ο αγωνιστής του 1821, δικαστής και ιστορικός Γεώργιος Τερτσέτης, το χαρακτήρισε ως «Το ιερότερο άσμα της φυλής μας»
Ο συγγραφέας Δημήτριος Φωτιάδης, είχε γράψει ότι: «Όσοι από τους
Ιερολοχίτες στο Δραγατσάνι δεν βρήκαν το θάνατο στη μάχη παρά πέσανε στα
χέρια των τυράννων, τραγουδάγανε το Θούριο όταν τους οδηγούσαν να τους
σφάξουν...»
Ο ιστορικός Ιωάννης Κορδάτος τον ονόμασε «Παμβαλκανικό εμβατήριο».
Ενώ τέλος για τον ίδιο τον Ρήγα, ο θρυλικός Γέρος του Μωριά, Θεόδωρος Κολοκοτρώνης,
είχε πει: «Εστάθη ο μεγαλύτερος ευεργέτης της φυλής μας. Το μελάνι του
θα είναι πολύτιμο ενώπιον του Θεού, όσο το αίμα του άγιο.»
Διαβάστε τον Θούριο εδώ :
Η κύρια παράσταση και τίτλος της Χάρτας του Ρήγα Φεραίου, από το 4ο φύλλο στην κάτω αριστερή πλευρά
Χάρτα της Ελλάδος
Επηρεασμένος από τον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό, πίστεψε βαθιά στην ανάγκη της
επαφής των Ελλήνων με τις νέες ιδέες που σάρωναν την Ευρώπη και αυτό
τον ώθησε στη συγγραφή ή μετάφραση βιβλίων σε δημώδη γλώσσα και τη
σύνταξη της «Χάρτας», ενός μνημειώδους για την εποχή του χάρτη,
διαστάσεων 2,07 x 2,07 μ, που αποτελείτο από επί μέρους τμήματα. Δύο έτη
αργότερα, ο Άνθιμος Γαζής επιμελήθηκε μια νέα έκδοση της Χάρτας,
μικροτέρων διαστάσεων (1,04 x 1,02 μ), με τον τίτλο Πίναξ Γεωγραφικός
της Ελλάδος, χωρίς όμως να αναφέρει το όνομα του Ρήγα για να αποφύγει
την αυστροουγγρική λογοκρισία.
Η Χάρτα του Ρήγα ή Χάρτα της Ελλάδος είναι μεγάλων διαστάσεων χάρτης που
απεικονίζει τον ελλαδικό χώρο και την ευρύτερη περιοχή της
Βαλκανικήςχερσονήσου νότια του Δούναβη. Πρόκειται για ένα από τα πιο
σημαντικά έργα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, έργο του Ρήγα Βελεστινλή,
και το πιο σημαντικό δείγμα της ελληνικής χαρτογραφίας της
προεπαναστατικής περιόδου.Αποτελείται από δώδεκα φύλλα, διαστάσεων το
καθένα περ. 50Χ70 εκ. και τυπώθηκε το 1796-97 στη Βιέννη. Η Χάρτα
περιλαμβάνει επιπλέον δέκα επιπεδογραφίες (τοπογραφικά σχέδια) αρχαίων
πόλεων, 162 αρχαία και μεσαιωνικά νομίσματα, έναν κατάλογο σοφών και
ηγεμόνων της περιοχής και ποικίλες συμβολικές παραστάσεις και σχόλια που
αντλούνται από την ελληνική ιστορία και μυθολογία.
Προετοιμασία και σύνταξη της Χάρτας
Ο χρόνος που απαιτήθηκε για να προετοιμαστεί η Χάρτα εκτιμάται από έξι
μήνες έως κάποια χρόνια, και συνέβη πριν την άφιξη του Ρήγα στη Βιέννη
τον Αύγουστο του 1796 ή κατά τη διάρκεια της παραμονής του εκεί.
Την εποχή που ο Ρήγας ξεκινά να φτιάχνει την Χάρτα, η επιστημονική
χαρτογραφία στην Ευρώπη είχε σημειώσει μεγάλη πρόοδο, κυρίως στις
στρατιωτικές της εφαρμογές. Οι χάρτες της στρατιωτικής χαρτογραφίας όμως
δεν ήταν γνωστοί στους λόγιους χαρτογράφους. Έτσι, τα χαρτογραφικά
πρότυπα που χρησιμοποιεί ο Ρήγας είναι τα διαδεδομένα, κυρίως γαλλικά,
και ιδιαίτερα οι χάρτες της σχολής του μεγάλου χαρτογράφου Γκυγιόμ
Ντελίλ(D/R), που κυριαρχούν στην ευρωπαϊκή χαρτογραφία τον 18ο αιώνα,
καθώς και οι επανεκδόσεις τους. Η Χάρτα δεν είναι πρωτότυπο προϊόν,
καθώς ο Ρήγας χρησιμοποίησε άλλους προγενέστερους χάρτες εμπλουτίζοντας
τους, αλλάζοντας το γεωγραφικό παράθυρο της απεικόνισης και προσθέτοντας
θεματική πληροφορία, σύμφωνα με τη δημοφιλή την εποχή εκείνη μέθοδο της
συγκριτικής γεωγραφίας, της σύγκρισης και επεξεργασίας δηλαδή των
ποικίλων πηγών, χαρτών και βιβλίων ελληνικών και ξένων. Εντός της Χάρτας
ο Ρήγας παρέθεσε έως και τέσσερα τοπωνύμια για κάθε οικισμό, συνολικά,
περίπου 5.800 διαφορετικές ονομασίες.
Για την ταύτιση και επεξεργασία των τοπωνυμίων, εκτός των χαρτών, ο
Ρήγας χρησιμοποίησε αρχαιογνωστικά βοηθήματα, όπως η Γεωγραφία Παλαιά
και Νέα του Μελέτιου Μήτρου ή η Νεωτερική Γεωγραφίατων Κωνσταντά και
Φιλιππίδη, η οποία ούτως ή άλλως περιλαμβάνεται στον κατάλογο των
αντικειμένων που είχε μαζί του ο Ρήγας κατά τη σύλληψή του, για κάποιες
από τις επιπεδογραφίες τον Άτλαντα του Ζαν Ντενί Μπαρμπιέ ντυ
Μποκάζ(D/R), για τα νομίσματα διάφορα νομισματικά εγχειρίδια, όπως αυτά
του αυτοκρατορικού μουσείου της Βιέννης, ή προγενέστερους χάρτες οι
οποίοι περιείχαν νομίσματα ως διακόσμηση. Προσθήκες του Ρήγα εξάλλου
είναι και ο αλφαβητικός κατάλογος σημαντικών ηρώων, φιλοσόφων, βασιλέων
κ.ά. προσώπων της αρχαίας ιστορίας (φ. 10, 11) και ο χρονολογικός
κατάλογος των ηγεμόνων που ξεκινά από τον Μέγα Αλέξανδρο και καταλήγει
στον σύγχρονο σουλτάνο Σελίμ Γ΄ (φ. 12, 2, 3), αναπαριστώντας έτσι τη
σύνδεση του χώρου με το ιστορικό συνεχές και την ανθρώπινη
δραστηριότητα, ανεξαρτήτως καταγωγής, καθώς και τα ιστορικά και
μυθολογικά σχόλια δίπλα σε συγκεκριμένα τοπωνύμια, που αφορούν σε
γεγονότα της αρχαίας και ρωμαϊκής κυρίως ιστορίας, αλλά και σύγχρονα
συμβάντα: τόποι γέννησης επιφανών προσώπων, σημαντικά μνημεία, ιστορικές
μάχες και σημαντικά μνημεία της αρχαιότητας, συνθηκολογήσεις της Υψηλής
Πύλης και κινήματα, πληροφορίες για τις φυσικές πρώτες ύλες ή τη
βιοτεχνική παραγωγή κ.ά.
Τα χαρτογραφικά πρότυπα
O Ρήγας κατέφυγε σε περισσότερα από ένα πρότυπα προκειμένου να καλύψει
ολόκληρη την περιοχή που περιλαμβάνεται μέσα στο γεωγραφικό παράθυρο της
Χάρτας. Τα πρότυπα στα οποία καταφεύγει ο Ρήγας ανήκουν στη λεγόμενη
“τυπολογία Ντελίλ”, χάρτες δηλ. που ακολουθούν τα πρότυπα της σχολής του
Γκυγιόμ Ντελίλ(D/R) και εκδόθηκαν καθ’ όλη τη διάρκεια του 18ου αιώνα,
τουλάχιστον μέχρι το 1795, εποχή κατά την οποία ο Ρήγας ασχολείται με τη
σύνταξη της Χάρτας. Είναι σημαντικό να σημειωθεί εντούτοις, ότι στους
χάρτες της τυπολογίας Ντελίλ συγκαταλέγονται έργα του ίδιου του Ντελίλ
αλλά και άλλων χαρτογράφων που αντιγράφουν και επανεκδίδουν τους χάρτες
του με ή χωρίς προσθήκες. Η συνήθης πρακτική στη λόγια χαρτογραφία του
18ου αιώνα, να εκδίδονται πολλές φορές οι ίδιοι χάρτες από τον ίδιο
χαρτογράφο ή από άλλους, η απουσία κάθε σχετικής μνείας σε πηγές στη
Χάρτα, αλλά και η σαφής αναφορά ότι ο Ρήγας είχε κατά τη σύλληψή του
στις αποσκευές του χάρτες γερμανικής προέλευσης δεν αφήνουν πολλά
περιθώρια για την αναζήτηση ενός μόνο συγκεκριμένου χάρτη που να
χρησιμοποιήθηκε από τον Ρήγα, πέρα από το γεγονός ότι και η Χάρτα
ακολουθεί το γενικό πρότυπο του Ντελίλ. Ανάμεσα στους χάρτες που έχουν
προταθεί, περιλαμβάνονται:
Για την περιοχή Ελλάδας - Μ. Ασίας, οι χάρτες του Ντελίλ, Graeciae Pars
Meridionalis και Graeciae Pars Septentrionalis, Παρίσι 1707 (σε δύο
τμήματα, 64.5Χ46,5 εκ.) μετέπειτα επανεκδόσεις του στο Άμστερνταμ 1733
(J. Conens, P. Mortier) και Laurie & Whittle (1794). Επίσης,
αγγλικοί χάρτες των J. Blair (1768) με ομοιότητες στο βόρειο τμήμα, J.
Senex (1720) και E. Bowen (1715), R. De Vangondy (1755), Homann (1737)
κ.ά
Για το τμήμα ΒΑ του Δούναβη, ο χάρτης του Ρίτζι Τζανόνι(D/R), Carte de
la Partie Septentrionale de l' empire Otoman, Παρίσι 1774 και o χάρτης
του Τρανσυλβανού μηχανικού Ρούχερντορφ (Ferdinand Joseph Ruhedorf),
Μappa Specialis Walachiae, 1788.
Έτσι ο Ρήγας χρησιμοποίησε χάρτες τριών κυρίως τύπων, τροποποιώντας και
συμπληρώνοντας από άλλες πηγές το γεωγραφικό παράθυρο. Η διεύρυνση αυτή
του ιστορικού χώρου έγινε εν μέρει για να περιλάβει τις περιοχές στις
οποίες απαντάται η γεωγραφική διασπορά του ελληνισμού, αλλά και επειδή η
Χάρτα, παρά τον τίτλο της που επιμένει στην απεικόνιση της αρχαίας
Ελλάδας, δεν παύει να απεικονίζει την περιοχή όπου ο Ρήγας έχει
αντιληφθεί ως θέατρο της μελλοντικής επανάστασης, τα εδάφη δηλαδή της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στην Ευρώπη νοτίως του Δούναβη και στη Μικρά
Ασία.Οι χάρτες που χρησιμοποίησε ο Ρήγας είχαν τις στερεότυπες μικρές
διαστάσεις που ήταν δημοφιλείς την εποχή εκείνη, έως 70Χ100 εκ. Φαίνεται
ότι ο Ρήγας χρησιμοποίησε τον παντογράφο, ένα σχεδιαστικό εργαλείο
αναλογικής μεταφοράς σχεδίου από πρωτότυπο σε αντίγραφο, στην ίδια,
μεγαλύτερη ή μικρότερη κλίμακα προκειμένου να μεταφέρει και να μεγεθύνει
τις απεικονίσεις των ακτογραμμών και τα σχήματα και τη σχετική θέση των
τοπωνυμίων
Ο χάρτης στο σύνολο του
Εκτύπωση
Ο χάρτης τυπώθηκε στη Βιέννη το 1797, στο τυπογραφείο του J. Nitsch, σε
1220 αντίτυπα. Χαράκτης του χάρτη ήταν ο γνωστός χαράκτης και
καλλιτέχνης της εποχής Φρανσουά Μίλερ (Franz Mueller), ενώ η
χρηματοδότηση της εκτύπωσης έγινε από τον Ευστράτιο Αργέντη με το ποσό
των 1100 φιορινιών.Εκτυπώθηκε τμηματικά (το πρώτο, αυτόνομο φύλλο με την
επιπεδογραφία της Κωνσταντινούπολης το 1796, τα τρία επόμενα στις αρχές
του 1797 και τα υπόλοιπα μέχρι το τέλος Μαΐου), και διατέθηκε
ολοκληρωμένη στο εμπόριο στις αρχές Μαΐου του 1797. Σύμφωνα με τα γνωστά
δεδομένα, εκτιμάται ότι έγιναν τουλάχιστον 2 εκδόσεις της Χάρτας με
μικρές διαφορές μεταξύ τους.Κάθε φύλλο της Χάρτας πωλούνταν προς 2
φλορίνια ή τρία γρόσια, ολόκληρη δηλαδή η Χάρτα κόστιζε 24 αυστριακά
φλορίνια ή 36 γρόσια, την εποχή που ένα ακριβό βιβλίο 500 σελίδων
κόστιζε 2 αυστριακά φλορίνια ή ενώ, ο μικρότερος κατά το ήμισυ σε
διαστάσεις Πίνακας της Ελλάδος του Α. Γαζή, επρόκειτο να πωλείται λίγα
χρόνια αργότερα μόλις προς 5 φλορίνια. Στην υψηλή σχετικά τιμή της
Χάρτας αποδίδεται μεταξύ άλλων και η μικρή διάδοσή της στην Ελλάδα.
Παρόλα αυτά, ο αριθμός των αντιτύπων που τυπώθηκαν είναι αρκετά μεγάλος
για τα εκτυπωτικά δεδομένα της εποχής, ενώ το γεγονός ότι ανάμεσα στα
έργα του Ρήγα, με εξαίρεση τα επαναστατικά, η Χάρτα έχει το μεγαλύτερο
τράβηγμα αντιτύπων, είναι ενδεικτικό και των προσδοκιών και των
προθέσεων που είχε για αυτή ο συντάκτης της.Για την εκτύπωση
χρησιμοποιήθηκε ολλανδικό χαρτί “elephant” ή “ελέφας”, ονομασία που
αποδίδεται στις διαστάσεις του χαρτιού ή την ποιότητά του.[24] Οι
διαστάσεις του τελικού χάρτη ήταν περ. 2,10x2 μέτρα, με το κάθε φύλλο να
είναι 70 x 50 εκατοστά, διαστάσεις μνημειώδεις για τα δεδομένα της
εποχής (μέχρι τότε, οι συνήθεις διαστάσεις των επιτοίχιων χαρτών που
εκδίδονται στα ελληνικά δεν ξεπερνούν τα 1,5x0,7 μέτρα)και ενδεικτικές
της πρόθεσης του Ρήγα να χρησιμοποιείται αυτοτελώς ο χάρτης και όχι ως
απλό παρακολούθημα των άλλων έργων του.
Ο τίτλος
Ο τίτλος της Χάρτας δίνει μία σειρά από απαραίτητα στοιχεία για την
τεκμηρίωσή της: Τη χρονολογία εκτύπωσης, 1796 για το πρώτο φύλλο και
1797 για ολόκληρο το έργο, τους συντελεστές του έργου, τον Ρήγα ως
εκδότη και τον Φρανσουά Μίλερ ως χαράκτη, τη Βιέννη ως τόπο έκδοσης, το
περιεχόμενο του χάρτη ως χάρτη της αρχαίας Ελλάδος με τα όρια του
γεωγραφικού παραθύρου της, με ονομασίες, επιπεδογραφίες πόλεων,
νομίσματα κλπ.
Ο πλήρης τίτλος του χάρτη είναι:
Χάρτα τῆς Ἐλλάδος ἐν ἦ περιέχονται αἰ νῆσοι αὐτής και μέρος των εἰς την
Εὐρώπην και Μικράν Ἀσίαν Πολυαρίθμων Ἀποικιών Αὐτής, περιοριζομένων ἀπ’
άνατολών διά τῶν Μύρων τῆς Λυκίας μέχρι τού Ἀργαθονίου ὄρους τῆς
Βιθυνίας, ἀπ’ ἄρκτου διά τού Ἀκ Κερμανίου, τῶν Καρπαθίων ὀρών καί
Δουνάβεως καί Σάββα τῶν ποταμῶν, ἀπό δυσμῶν διά τού Οὔνα καί τού Ἰωνίου
πελάγους, ἀπό Δε μεσημβρίας διά τού Λιβυκού. Τά πλείω μέ τάς παλαιάς καί
νέας ὀνομασίας. Πρός δέ 9 ἐπιπεδογραφίαι τινών περιφήμων πόλεων καί
τόπων ΑΥΤΗΣ, συντείνουσαι εἴς τῆν κατάληψιν τού Νέου ΑΝΑΧΑΡΣΙΔΟΣ, μία
χρονολογία τῶν βασιλέων καί μεγάλων ἀνθρώπων ΑΥΤΗΣ, 161 τύποι ἐλληνικών
νομισμάτων, ἐρανισθέντων ἔκ τού αὐτοκρατορικού ταμείου τῆς Ἀουστρίας
πρός ἀμυδράν Ἰδέαν τῆς ἀρχαιολογίας. Ἐν σῶμα εἴς 12 τμήματα νῦν πρώτον
ἐκδοθείσα, παρά τού Ρήγα Βελεστινλή Θετταλού, χάριν τῶν Ἐλλήνων καί
φιλελλήνων. 1797. Ἐχαράχθη παρά τού Φρανσουά Μήλλερ ἔν Βιέν.
Το περιεχόμενο του χάρτη: το γεωγραφικό παράθυρο και άλλα θέματα
Η περιοχή που απεικονίζεται στη Χάρτα, σύμφωνα και με την περιγραφή του
τίτλου, είναι η περιοχή που ορίζεται από τον Δούναβη και το Λιβυκό
Πέλαγος κατά γεωγραφικό πλάτος και από την Αδριατική μέχρι τον Εύξεινο
Πόντο κατά γεωγραφικό μήκος, μαζί με μέρος της Μικράς Ασίας, τα νησιά
του Αιγαίου και του Ιονίου πελάγους, την Κρήτη και τα Δωδεκάνησα.
Πρόκειται για ένα γεωγραφικό παράθυρο που ορίζεται με το όνομα της
Ελλάδας, στα πρότυπα της παράδοσης που καθιερώνεται από τα μέσα του 16ου
αιώνα με αντίστοιχες απεικονίσεις της πτολεμαϊκής γεωγραφίας από τον
Μάρτιν Βαλντζεεμύλλερ και τον Σεμπάστιαν Μούνστερ(D/R) και του
Κερκυραίου Νικόλαου Σοφιανού με σαφή γεωγραφική αναφορά στη Γ ́, Δ ́, E ́
και ΣΤ ́ Διοίκηση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, όπως αναδιατάχθηκε από
τις μεταρρυθμίσεις του Διοκλητιανού σε Δυτική και Ανατολική
αυτοκρατορία. Έτσι εξηγείται και η ασάφεια που προκύπτει από τη δήλωση
του τίτλου, ότι ο χώρος που απεικονίζεται αντιστοιχεί στον χώρο της
ελληνικής παρουσίας κατά την αρχαιότητα και τα ερωτήματα που προκύπτουν
από την επιλογή του Ρήγα να καλύψει την Ιταλία και τη Σικελία, χώρους με
σημαντική ελληνική παρουσία κατά την αρχαιότητα, να μην περιλάβει την
Κύπρο ή τη Μαύρη Θάλασσα και να επεκτείνει προς βορρά το γεωγραφικό του
παράθυρο.
Ο χάρτης περιλαμβάνει επίσης
Δέκα "επιπεδογραφίες", δηλ. τοπογραφικά σχέδια (Πλαταιές, Σαλαμίνα,
Αθήνα, Θερμοπύλες, Σπάρτη, Δελφοί, Ολυμπία, Κωνσταντινούπολη, Σεράι,
Φέρες) και δύο όψεις (Κωνσταντινούπολη, Δελφοί) σημαντικών πόλεων ή
τοποθεσιών της αρχαιότητας, οι οποίες στην πλειονότητά τους προέρχονται
από μεταγραφές και μεταφράσεις έργων που κυκλοφορούσαν στην Ευρώπη την
ίδια εποχή,
Μία κάτοψη αρχαίου ελληνικού θεάτρου (φ. 4),
162 νομίσματα στις δύο όψεις τους, με σχόλια για τις παραστάσεις, την προέλευση και το υλικό του νομίσματος,
Στα περιθώρια του χάρτη, έναν κατάλογο σημαντικών προσώπων και ηγεμόνων
της περιοχής από την αρχαιότητα μέχρι τη σύγχρονη εποχή: Αλφαβητικός
κατάλογος αρχαίων ηρώων, φιλοσόφων και άλλων προσωπικοτήτων (φ. 10-11)
και χρονολογικός κατάλογος αρχαίων ηγεμόνων, βυζαντινών αυτοκρατόρων και
οθωμανών σουλτάνων, από τον Μέγα Αλέξανδρο μέχρι τον σύγχρονο του Ρήγα
σουλτάνο Σελήμ Γ΄),
Μυθολογικές κ.ά. συμβολικές παραστάσεις που πλαισιώνουν τον τίτλο του χάρτη (φ. 4),
Ποικίλα σχόλια του Ρήγα αρχαιογνωστικού κυρίως ενδιαφέροντος, διάσπαρτα στον χάρτη, δίπλα σε τοπωνύμια,
Περισσότερα από 5800 τοπωνύμια (συχνά αναφέρονται για την ίδια τοποθεσία η αρχαία μεσαιωνική και σύγχρονη ονομασία της),
Ρόδο των ανέμων, χρονική κλίμακα, υπόμνημα (φ. 3).
Ο επικοινωνιακός χαρακτήρας της Χάρτας
Ο Ρήγας Βελεστινλής ήταν λόγιος και πολύγλωσσος (μιλούσε τουλάχιστον
πέντε γλώσσες), με εμπειρία στη διπλωματία και την πολιτική, με αξιόλογη
εμπορική δραστηριότητα και με διαμορφωμένη πολιτική σκέψη,
προσανατολισμένη στη δημιουργία ενός ανεξάρτητου κράτους στα Βαλκάνια,
που θα προέκυπτε μετά από μία κοινωνική και πολιτική επανάσταση στα
πρότυπα της Γαλλικής Επανάστασης. Μία τέτοια επανάσταση όμως προϋπέθετε
την πνευματική αναγέννηση του Γένους, και μάλιστα με μέσα εκλαϊκευμένα,
πριν την οργάνωση της επαναστατικής δράσης. Γι΄αυτό, πριν τη συγγραφή
των επαναστατικών του κειμένων, ο Ρήγας ασχολήθηκε με τη συγγραφή και
μετάφραση έργων λογοτεχνικών, επιστημονικών, ιστορικής γεωγραφίας κλπ.,
κυρίως σημαντικών εκπροσώπων του Γαλλικού Διαφωτισμού .Φαίνεται όμως πως
ο ίδιος είχε κατανοήσει ότι η πνευματική αφύπνιση και μόρφωση των
υπόδουλων έπρεπε να γίνει με μέσα εύκολα κατανοητά κι όχι με δυσνόητα
ογκώδη εγχειρίδια. Ο ίδιος ο Ρήγας στον πρόλογό του στο έργο "Φυσικής
απάνθισμα" κατακρίνει, μεταφράζοντας από τα γαλλικά, τη συνήθεια των
δασκάλων της εποχής να χρησιμοποιούν ατελείωτα κείμενα και λέξεις που
κουράζουν με τη "γριφότητα του ελληνισμού". Εξοικειωμένος καθώς
φαίνεται ότι ήταν ο Ρήγας με τη χρήση συμβόλων και κωδίκων από την
εμπειρία του στους ανώτερους ηγετικούς κύκλους της Οθωμανικής
αυτοκρατορίας και των Φαναριωτών, εκτίμησε την εποπτική
αποτελεσματικότητα που έχει ο χάρτης, ως συνοπτικός και άμεσος φορέας
μετάδοσης ενός όγκου πληροφορίας που υπό άλλες συνθήκες θα απαιτούσε
τόμους βιβλίων και λόγου για να μεταδοθεί.
Η Χάρτα από πολύ νωρίς θεωρήθηκε ένα από τα πιο σημαντικά έργα του Ρήγα,
συμπλήρωμα του Θούριου και σημαντικό εργαλείο για τη διάδοση των
επαναστατικών του ιδεών. Το ότι ο Ρήγας επέλεξε να χρησιμοποιήσει έναν
χάρτη για τη διασπορά των επαναστατικών του ιδεών, επιβεβαιώνεται και
από το γεγονός ότι κατά τη σύλληψη και τις ανακρίσεις που ακολούθησαν,
οι αυστριακοί ανακριτές επέμεναν ιδιαίτερα στο να αποδίδουν επαναστατικό
χαρακτήρα στην έκδοση της Χάρτας. Στον τίτλο της Χάρτας αναφέρεται ότι
πρόκειται για συμπλήρωμα της έκδοσης του Νέου Ανάχαρση στα ελληνικά,
στην πραγματικότητα όμως πρόκειται για ένα αυτόνομο έργο που λειτουργεί
σε πολλά επίπεδα: γνωριμία με τον τόπο και τους ανθρώπους, με την
ιστορία, με το παρελθόν, αναπόφευκτη σύγκριση με το σκοτεινό παρόν,
όνειρο για ένα καλύτερο μέλλον. Σε κανένα σημείο της Χάρτας δεν γίνεται
ξεκάθαρη αναφορά σε μελλοντική επανάσταση - παρόλα αυτά, ο επαναστατικός
της χαρακτήρας γίνεται από την πρώτη στιγμή κατανοητός: "Οι περιοχές
αυτές άκμασαν όταν ήταν ελεύθερες, έτσι ζούσαν και προόδευσαν οι
άνθρωποι που έζησαν πριν από εμάς εδώ, αν τα κατάφεραν εκείνοι μήπως
μπορούμε να τα καταφέρουμε κι εμείς;". Η εντύπωση αυτή ενισχύεται με τις
συμβολικές παραστάσεις από την ελληνική μυθολογία και ιστορία, με
συχνές αναφορές στις κινητήριες δυνάμεις του ελληνισμού, τη
νεωτερικότητα, την κινητικότητα, την παιδεία, τη δράση.
Ο Ρήγας έφτιαξε έναν χάρτη που απευθύνονταν στο Ευρύ Κοινό: εξίσου στους
εξοικειωμένους με τα χαρτογραφικά μορφωμένους φιλέλληνες, στην
περιορισμένη εγγράμματη και εύπορη ελίτ των Ελλήνων της Διασποράς και
της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, στους λογίους, αλλά και στους απλούς,
αγράμματους ανθρώπους που έπρεπε και αυτοί να βρουν σημεία αναφοράς. Η
υψηλή σχετικά τιμή του βέβαια μπορεί να έκανε την αγορά της εφικτή μόνο
από τους πλούσιους, ο Ρήγας όμως γνώριζε ότι το κοινό μπορούσε να τη δει
ή να τη μελετήσει στις βιβλιοθήκες και και σχολεία κατόπιν δωρεάς, όπως
άλλωστε έγινε με τα αντίτυπα που σώζωνται σήμερα στην Κοβεντάρειο
Βιβλιοθήκη της Κοζάνης ή την Πασχάλειο Σχολή του Καπεσόβου. Μπορούσε
εξίσου να χρησιμοποιηθεί ως επιτοίχιος, ώστε να διακοσμήσει τις
βιβλιοθήκες ή τους τοίχους των σπιτιών των εύπορων και μορφωμένων
ανθρώπων της εποχής ή να παραμείνει σε φύλλα λυτά ή δεμένα σε τόμο σαν
άτλαντας, ώστε να καλύψει εκπαιδευτικές ανάγκες σχολείων ή βιβλιοθηκών
και να μπορεί να μελετηθεί κάθε φύλλο χωριστά.
