Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΟΥΝΤΖΑΣ
***************************
(Πηγή: Μ. Θερμού, Το Βήμα)
Εικόνα: Η Μέδουσα Γοργώ του δυτικού αετώματος του αρχαϊκού ναού της
Κέρκυρας (585 π.Χ.). Αποτροπαϊκό σύμβολο, αφού η ασχήμια του μπορεί να
τρομάξει και να διώξει όποιον το αντικρίζει (Αρχαιολογικό Μουσείο
Κέρκυρας)
Η οργισμένη κίνηση
της ανοιχτής παλάμης που εισπράττει ο επικίνδυνος οδηγός στη λεωφόρο
Κηφισιάς μπορεί να θεωρείται σήμερα μια απολίτιστη έκφραση θυμού, στην
πραγματικότητα όμως μιλάει για τις καταβολές μας. και μάλιστα τις
αρχαιοελληνικές. Τόσο μακριά πηγαίνει η ιστορία της... μούντζας. Και αν η
γηραιά θεία αρχίσει να φτύνει τα μικρανίψια της μέρες που είναι στο
γιορτινό τραπέζι, παρακαλώ ας μην υποστεί την κατακραυγή. Πράττει ό,τι
ακριβώς και οι αρχαίοι πρόγονοι, που έφτυναν ακόμη και τον εαυτό τους
για να μη τον αβασκάνουν. Γιατί το πιο αυθόρμητο και άμεσο μέτρο
αντιμετώπισης του κακού, ήδη από την αρχαιότητα, ήταν το σφάκελο και ο
εμπτυσμός, ενέργειες στις οποίες είχαν αποδοθεί μαγικές δυνάμεις.
Ο
βάσκανος οφθαλμός θεωρήθηκε ανά τους αιώνες η αιτία κάθε ξαφνικού και
ανεξήγητου κακού και η έννοια της βασκανίας- συνώνυμη με την κακολογία,
τον φθόνο, τη συκοφαντία και την πρόκληση βλάβης - μπορεί να γεννήθηκε
στην Ανατολή, από νωρίς όμως βρήκε πρόσφορο έδαφος στις δοξασίες όλων
των λαών της Μεσογείου.
«Το θέμα είναι διαχρονικό. Ακόμη και σήμερα
οι μανάδες λένε στα παιδιά τους “μακριά από τ΄ άδικο και το κακό το
μάτι”» λέει ο αρχαιολόγος κ. Δημήτρης Καζιάνης, επίτιμος προϊστάμενος
της Εφορείας Αρχαιοπωλείων και Ιδωτικών Συλλογών, που διοργάνωσε μια
έρευνα για τον κόσμο των προλήψεων στην αρχαιότητα, για τη βασκανία, τα
φυλαχτά και τα αποτροπαϊκά σύμβολα, έχοντας ως βάση το περιεχόμενο των
ιδιωτικών συλλογών- αλλά όχι μόνο- και ως αφορμή τον εορτασμό των
Ευρωπαϊκών Ημερών Πολιτιστικής Κληρονομιάς.
«Από όλες τις πτυχές της
μαγείας εμείς εστιάσαμε στη βασκανία, και ακόμη ειδικότερα στον βάσκανο
οφθαλμό, γιατί είναι μια μυστηριακή και γοητευτική δύναμη που έχει
απασχολήσει τον άνθρωπο με διαφορετικούς τρόπους πολλές διαφορετικές
χρονικές στιγμές» αναφέρει η υπεύθυνη για τον συντονισμό του έργου κυρία
Χριστίνα Μερκούρη. Ζωγραφισμένος σε αγγεία, σκαλισμένος σε οστέινα
περίαπτα ή ένθετος σε κατασκευές, ο «βάσκανος οφθαλμός» μπορούσε όμως να
χρησιμοποιηθεί και ως αντίδοτο, δηλαδή ως φυλαχτό ενάντια στο κακό
μάτι.
Μεσαίο δάχτυλο... όπως Ελλάδα
«Οι αντιβασκάνιες
χειρονομίες ήταν και είναι οι πιο γνωστές.Ολες κατέληγαν σε οξύ σχήμα
επειδή έτσι μιμούνταν τα κέρατα των ζώων και εικόνιζαν συμβολικά την
άμυνα κατά του βάσκανου οφθαλμού.Από τις πλέον διαδεδομένες σε όλη την
Ευρώπη είναι αυτή που αναπαριστά την ένωση των γενετήσιων οργάνων των
δύο φύλων, όπου ο αντίχειρας παρεμβάλλεται προεξέχονταςμεταξύ του δείκτη
και του μέσου» λέει η κυρία Μερκούρη. Αλλη χειρονομία την οποία οι
αρχαίοι Ελληνες ανέφεραν σε ασελγείς περιπτώσεις ήταν η πρόταξη του
μεσαίου δαχτύλου.
Στην αρχαία Ελλάδα εξάλλου, με τη μούντζα (το
φάσκελο ή σφάκελο) έστελναν στον απέναντι το κακό μάτι. Και η πίστη στη
δύναμη των χειρονομιών εναντίον του βάσκανου οφθαλμού ήταν τέτοια ώστε
συχνά οι άνθρωποι τις απεικόνιζαν στους τοίχους των σπιτιών, σε
περίαπτα-φυλακτά, σε γλυπτές παραστάσεις και αλλού.
Φτύσε στον κόρφο σου
«Πρωί πρωί έβλεπα τον εαυτό μου στη γαλήνια θάλασσα και τα γένια μου
φαίνονταν όμορφα, όπως και το μοναδικό μου μάτι, τουλάχιστον κατά την
δική μου κρίση, ενώ στο νερό καθρεφτίζονταντα δόντια μου που έλαμπαν
λευκότερα από το παριανό μάρμαρο.Και για να μη βασκαθώ, έφτυσα τον κόρφο
μου τρεις φορές, ακριβώς όπως μου έμαθε να κάνω η γριά Κοτυτταρίδα»
αναφέρει ο Θεόκριτος για κάποιον που θαύμαζε τον εαυτό του.
Το
φτύσιμο, διαχρονικό και παγκόσμιο σύμβολο αποτρεπτικό της βασκανίας,
πιστεύεται ότι έχει τις ρίζες του στις αντισηπτικές ιδιότητες του
σάλιου. Ετσι, όπως λέει η κυρία Μερκούρη, « οι μητέρες ή τροφοί, όταν
φοβούνταν για την υγεία του παιδιού, έβρεχαν το μέτωπο και τα χείλη του
με σάλιο χρησιμοποιώντας το μεσαίο δάχτυλο. Και όσοι θεωρούσαν ότι
επισύρουν τον φθόνο των άλλων- ανθρώπων ή θεών- λόγω της ευτυχίας τους
“εις κόλπον έπτυον”. Ολα τα παραπάνω μάλιστα μπορούσαν να συνοδεύονται
και από μαγικά λόγια όπως “Σοι εις κεφαλήν” ή “Ερρε”, ενώ ως πλέον
αποδοτική θεωρούνταν η δήλωση “Προσκυνώ Αδράστειαν”, η οποία ήταν μια
θεότητα του φθόνου και της Νέμεσης».
Εν τέλει στον Μεσαίωνα οι
δοξασίες για τις βασκανίες όχι μόνο διατηρήθηκαν, αλλά και
εμπλουτίστηκαν, φθάνοντας ως σήμερα: Φτύσε τον κόρφο σου, φτύνω τρεις
φορές για να μη σε ματιάσω, σκόρδα στα μάτια σου και χτύπα ξύλο- από το
«άπτεσθαι ξύλου» των αρχαίων.
«Απέναντι στα διάφορα μαγικά φυλαχτά
της εποχής η Εκκλησία απάντησε δυναμικά με το σύμβολο του σταυρού» λέει η
αρχαιολόγος κυρία Νατάσα Ψαρολογάκη. «Σταυροί τοποθετούνταν σε
τοίχους,πόρτες,παράθυρα ιδιωτικών και δημόσιων κτιρίωνπροκειμένουνα τα
καταστήσουν απρόσβλητα από τους δαίμονες.Το ίδιο και οι άνθρωποι,που
έκαναν το σημείο του σταυρού με το χέρι, κρεμούσαν σταυρούς στο στήθος ή
τους χρησιμοποιούσαν ως κοσμήματα» προσθέτει η ίδια. Ιδιαίτερη
κατηγορία φυλαχτών, τέλος, είναι αυτά στα οποία εικονίζονται ο Μέγας
Κωνσταντίνος και η μητέρα του Αγία Ελένη εκατέρωθεν σταυρού, μια σκηνή
που αναπαριστά την τελετή των γενεθλίων της νέας πρωτεύουσας και έφθασε
ως και τον 20ό αιώνα.
