Ο Αρίσταρχος ο Σάμιος (310 π.Χ.- περίπου 230 π.Χ.) ήταν Έλληνας
αστρονόμος και μαθηματικός, που γεννήθηκε στη Σάμο. Είναι ο πρώτος
καταγεγραμμένος άνθρωπος ο οποίος πρότεινε ηλιοκεντρικό μοντέλο του
Ηλιακού Συστήματος, θέτοντας τον Ήλιο και όχι τη Γη, στο κέντρο του
γνωστού Σύμπαντος.
Οι ιδέες του περί Αστρονομίας δεν είχαν γίνει αρχικά αποδεκτές και
θεωρήθηκαν κατώτερες από εκείνες του Αριστοτέλη και του Πτολεμαίου, έως
ότου αναγεννήθηκαν επιτυχώς και αναπτύχθηκαν από τον Κοπέρνικο περίπου
2000 χρόνια μετά.
Ηλιοκεντρισμός
Παρόλα αυτά, γνωρίζουμε από διάφορες παραπομπές ότι ο Αρίσταρχος είχε
γράψει ένα άλλο βιβλίο στο οποίο πρότεινε την εναλλακτική υπόθεση του
ηλιοκεντρικού μοντέλου.
«Ο Κλεάνθης, [ένας σύγχρονος του Αριστάρχου] πίστευε ότι ήταν το καθήκον
των Ελλήνων να καταδικάσουν τον Αρίσταρχο τον Σάμιο με την κατηγορία
ότι έβαζε σε κίνηση την εστία [κέντρο] του Σύμπαντος [δηλ. τη Γη] και
έτσι διαταράσσει την ηρεμία των θεών: «Ως κινων τήν του κόσμου εστίαν
καί ταράσσων τήν των ολυμπίων (θεών) ηρεμίαν» …, υπέθετε ότι ο ουρανός
παραμένει ακίνητος και η Γη γυρίζει πάνω σε ένα επικλινή κύκλο, ενώ
ταυτόχρονα περιστρέφεται γύρω από τον άξονά της.»
Μέγεθος της Σελήνης
Απόσταση και μέγεθος του Ήλιου
Εντόπισε ότι η Σελήνη και ο Ήλιος έχουν σχεδόν το ίδιο φαινόμενο μέγεθος
από τη Γη και συμπέρανε ότι οι διάμετροί τους θα είναι ανάλογοι με την
απόστασή τους από τη Γη.
Η αναγέννηση της θεωρίας του Αρίσταρχου
2. Ο Στοβαίος στο σύγγραμμά του «Περί Φυσικής» γράφει: «Αρίσταρχος τον Ηλιον ίστησι».
3. Ο Πλούταρχος στο έργο του «Περί αρεσκόντων τοις Φιλοσόφοις» αναφέρει:
«Αρίσταρχος τον Ηλιον ίστησι μετά των απλανών, την δε Γην κινεί περί τον
ηλιακόν κύκλον, εξελίττεσθαι δε κατά λοξού κύκλου την Γην, άμα δε και
περί τον αυτής άξονα δινουμένην και κατά τας ταύτης εγκλίσεις σκιάζεσθαι
τον δίσκον».
Η μοναδική εργασία του Αρίσταρχου η οποία έχει διασωθεί μέχρι σήμερα,
«Περί μεγεθών και αποστημάτων Ηλίου και Σελήνης» (Περί των μεγεθών και
αποστάσεων του Ήλιου και της Σελήνης), βασίζεται σε γεωκεντρικό μοντέλο.
Ο Αρχιμήδης έγραψε: «Συ βασιλιά Γέλων γνωρίζεις ότι ο κόσμος είναι το
όνο΅α που δίνουν οι περισσότεροι αστρονόμοι σε ΅ία σφαίρα, που στο
κέντρο της βρίσκεται η Γη και ότι η ακτίνα της σφαίρας αυτής είναι ίση
προς την απόσταση ΅εταξύ του Ήλιου και της Γης. Αυτή είναι η εξήγηση την
οποία δίνουν οι αστρονόμοι. Αλλά ο Αρίσταρχος έγραψε ένα βιβλίο, που
περιέχει ορισ΅ένες προτάσεις, από τις οποίες συ΅περαίνεται ότι ο
πραγ΅ατικός κόσ΅ος είναι πολύ ΅εγαλύτερος.
Πιστεύεται ότι οι απλανείς αστέρες και ο Ήλιος είναι ακίνητοι, ότι η
Γη κινείται γύρω από τον Ήλιο σε κυκλική τροχιά, που στο κέντρο της
βρίσκεται ο Ήλιος. Ακό΅η ότι η σφαίρα των απλανών αστέρων, που βρίσκεται
στο ίδιο ΅ε τον Ήλιο κέντρο, είναι τόσο ΅εγάλη, ώστε ο κύκλος γύρω από
τον οποίο περιστρέφεται η Γη απέχει από τους απλανείς αστέρες, όσο
απέχει το κέντρο ΅ιας σφαίρας από την επιφάνεια της … Ο Αρίσταρχος
δηλαδή εννοεί το εξής: αφού πιστεύουμε ότι η Γη είναι, ας πού΅ε, το
κέντρο του κόσμου, η σχέση της Γης προς εκείνο που ονομάζουμε «κόσμο»
είναι ίση προς τη σχέση της σφαίρας, που περιέχει τον κύκλο πάνω στον
οποίο διατείνεται ότι περιστρέφεται η Γη, προς τη σφαίρα των απλανών
αστέρων.»
Ως εκ τούτου, ο Αρίσταρχος πίστευε ότι τα αστέρια βρίσκονται σε άπειρη
απόσταση, και αυτό το θεωρούσε ως εξήγηση για την απουσία ορατής
παράλλαξης, δηλαδή της παρατηρούμενης κίνησης των αστέρων καθώς η Γη
κινείται γύρω από τον Ήλιο. Στην πραγματικότητα τα αστέρια βρίσκονται
πολύ πιο μακριά από όσο είχε υποτεθεί στην αρχαιότητα, το οποίο
ερμηνεύει το γεγονός ότι η αστρική παράλλαξη είναι ανιχνεύσιμη μόνο με
τηλεσκόπια. Αλλά είχε υποτεθεί ότι το γεωκεντρικό μοντέλο ήταν μια
απλούστερη και καλύτερη εξήγηση για την έλλειψη παράλλαξης.
Η απόρριψη της ηλιοκεντρικής άποψης ήταν κατά τα φαινόμενα αρκετά
έντονη, όπως υποδεικνύει το ακόλουθο κείμενο του Πλουτάρχου (Περί του
εμφαινομένου προσώπου τω κύκλω της σελήνης):
Ο Αρίσταρχος παρατήρησε την κίνηση της Σελήνης διαμέσου της σκιάς της
Γης κατά τη διάρκεια μιας έκλειψης Σελήνης. Εκτίμησε ότι η διάμετρος της
Γης ήταν 3 φορές μεγαλύτερη από τη διάμετρο της Σελήνης.
Χρησιμοποιώντας τον υπολογισμό του Ερατοσθένους ότι η περιφέρεια της Γης
ήταν 42.000 χλμ., συμπέρανε ότι η Σελήνη έχει περιφέρεια ίση με 14.000
χλμ. Σήμερα, είναι γνωστό ότι η Σελήνη έχει περιφέρεια περίπου ίση με
10.916 χλμ.
Ο Αρίσταρχος παρατήρησε / υποστήριζε ότι ο Ήλιος, η Σελήνη και η Γη
σχηματίζουν σχεδόν μια ορθή γωνία τη στιγμή του πρώτου ή του τελευταίου
τετάρτου της Σελήνης. Εκτίμησε ότι η γωνία ήταν 87°.
Χρησιμοποιώντας σωστά τη Γεωμετρία, αλλά με λανθασμένα στοιχεία
παρατήρησης, ο Αρίσταρχος συμπέρανε ότι ο Ήλιος ήταν 20 φορές πιο μακριά
από ό,τι η Σελήνη. Στην πραγματικότητα ο Ήλιος είναι περίπου 390 φορές
πιο μακριά.
Έτσι κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο Ήλιος είχε 20 φορές μεγαλύτερη
διάμετρο από τη Σελήνη, κάτι που είναι υπολογιστικά λογικόκαι σωστό,
αλλά επίσης λάθος (αφού στηρίζεται σε λάθος δεδομένα). Η εκτίμησή του
όμως αυτή υποδεικνύει ότι ο Ήλιος είναι ξεκάθαρα μεγαλύτερος από τη Γη,
κάτι που υποστηρίζει το ηλιοκεντρικό μοντέλο.
Ο Αρίσταρχος πρώτος εισηγήθηκε την αποδεκτή σήμερα ηλιοκεντρική θεωρία
και θεμελίωσε την Αστρονομία πάνω στη λογική σκέψη, άποψη την οποία,
δυστυχώς, μια μερίδα της διεθνούς αστρονομικής κοινότητας, είτε
δικαιολογημένα από άγνοια είτε ακόμη και αδικαιολόγητα, δεν φαίνεται να
συμμερίζεται απολύτως. Δυστυχώς για την ηλιοκεντρική θεωρία, θερμοί
υποστηρικτές της γεωκεντρικής θεωρίας με εισηγητή τον επίσης Σάμιο
Πυθαγόρα, ήταν επιστήμονες του κύρους ενός Αριστοτέλη, ενός Ιππάρχου ή
ενός Πτολεμαίου … Συνεπώς, η επαναστατική ιδέα του Αρίσταρχου δεν ήταν
δυνατό να γίνει αποδεκτή.
Περιέπεσε στη λήθη χωρίς πάντως να ξεχασθεί εντελώς ως την εποχή της
Αναγέννησης, οπότε στα 1543, περίπου δύο χιλιετίες αργότερα, δικαιώθηκε
από τον διάσημο πολωνό αστρονόμο Nicolaus Copernicus. Αν και ο
Κοπέρνικος απλώς ανέσυρε από την αφάνεια την ηλιοκεντρική θεωρία,
επαναλαμβάνοντας έτσι τις ιδέες του Αρίσταρχου, εν τούτοις φέρεται
σήμερα ως ο εισηγητής της ηλιοκεντρικής θεωρίας, μάλιστα δε το δεκτό
σήμερα ηλιοκεντρικό σύστημα εξακολουθεί να ονομάζεται διεθνώς
«Κοπερνίκειο» και όχι «Αριστάρχειο», όπως θα έπρεπε.
Η επιβίωση της ηλιοκεντρικής θεωρίας παρά την πολεμική των αντιπάλων
της, οφείλεται λιγότερο στον Κοπέρνικο και περισσότερο στις συντριπτικές
αποδείξεις για την ορθότητά της, που έδωσαν κατά καιρούς ο Γαλιλαίος, ο
Κέπλερ, ο Νεύτων κ.ά. Προκύπτει αβίαστα, λοιπόν, το ερώτημα κατά πόσον
το έργο του Κοπέρνικου είναι πρωτότυπο και ποια η αξία του.
Για να δώσει κανείς μια υπεύθυνη απάντηση στο ερώτημα αυτό θα πρέπει να
λάβει υπόψη τις δυσκολίες της εποχής του Κοπέρνικου, κατά την οποία
επικρατούσαν τα δόγματα του Αριστοτέλη με τα οποία δεν επιτρεπόταν να
διαφωνήσει κανείς. Επιπλέον η κριτική στις θεωρίες του πολωνού
αστρονόμου άρχισε αμέσως και υπήρξε ιδιαίτερα έντονη.
Αν και η συνεισφορά του Κοπέρνικου στην αναβίωση της ηλιοκεντρικής
θεωρίας είναι σημαντική, αυτό όμως δεν αρκεί για να του αναγνωρισθεί και
η πατρότητα της θεωρίας αυτής. Είναι αλήθεια ότι ο Κοπέρνικος γνώριζε
τις απόψεις του Αρίσταρχου. Αυτό πιστοποιείται από ένα σωζόμενο
απόσπασμα του χειρογράφου της πραγματείας του με τίτλο De Revolutionibus
Orbium Coelestium. Σε αυτό φαίνεται διαγραμμένη η παράγραφος που
αναφέρεται στην πραγματεία του Αρίσταρχου και η οποία κατά ένα παράδοξο
τρόπο δεν έχει συμπεριληφθεί στην τυπωμένη έκδοση της πραγματείας του
που παρουσιάστηκε το 1543.
Το γεγονός της διαγραφής χαρακτηρίζεται από μερικούς ως λογοκλοπή, ενώ
άλλοι θεωρούν την παράλειψη αναφοράς στον Αρίσταρχο και στη θεωρία του
ως έλλειψη θάρρους ή δειλία. Θα πρέπει πάντως να τονισθεί ότι δεν είναι
απολύτως εξακριβωμένο αν η διαγραφή πρέπει να αποδοθεί στον ίδιο τον
Κοπέρνικο ή στον εκδότη του, δεδομένου ότι η έκδοση της πραγματείας
έγινε μετά τον θάνατό του. Επίσης είναι αξιοσημείωτο ότι ο πολωνός
αστρονόμος δεν έδινε επί μία ολόκληρη δεκαετία τη συγκατάθεσή του για
την έκδοση της πραγματείας του φοβούμενος την καταδίκη της
Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας.
Τελικά, το 1543, εκδόθηκε στη Νυρεμβέργη ένα αντίγραφο του χειρογράφου
του, το οποίο καταδικάσθηκε το 1616 από την Εκκλησία της Ρώμης.
Ο Κοπέρνικος δεν είναι λοιπόν ο εισηγητής αλλά απλώς ο άνθρωπος που
ανέσυρε από τη λήθη και διέδωσε την ηλιοκεντρική θεωρία, η πατρότητα της
οποίας ανήκει αποκλειστικά στον Αρίσταρχο. Η συνεισφορά του Κοπέρνικου
βρίσκεται κυρίως στο γεγονός ότι εισήγαγε τον γεωμετρικό μηχανισμό του
γεωκεντρικού συστήματος του Πτολεμαίου στο ηλιοκεντρικό σύστημα του
Αρίσταρχου. Είναι όμως φανερό ότι, αφού η πραγματική δυσκολία δηλαδή η
πεποίθηση ότι οι πλανήτες κινούνται ομαλά σε κυκλικές τροχιές δεν ήταν
δυνατό να υπερνικηθεί, η όλη προσπάθειά του βρισκόταν σε λανθασμένο
δρόμο. Για την αποκατάσταση της αλήθειας αλλά και για λόγους ιστορικής
αυτογνωσίας, επιβάλλεται η όσο το δυνατόν ευρύτερη ενημέρωση πάνω στο
έργο του μεγάλου έλληνα αστρονόμου Αρίσταρχου, ως μιας εκ των ηγετικών
μορφών μέσα στον κόσμο των ελλήνων αστρονόμων, μαθηματικών και φιλοσόφων
της αρχαιότητας.
1. Ο Αρχιμήδης στη μαθηματική πραγματεία του «Ψαμμίτης» γράφει:
«Αρίσταρχος ο Σάμιος υποτίθεται γαρ τα μεν απλανέα των άστρων και τον
Αλιον μένειν ακίνητον, ταν δε Γαν περιφέρεσθαι περί τον Αλιον κατά
κύκλου περιφέρειαν, ός εστιν εν μέσω τω δρόμω κείμενος».
