Καζαμίας: Το πρωτοχρονιάτικο λαϊκό έντυπο

Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς.

Η Πρωτοχρονιά στην παλιά Αθήνα και αργότερα σε όλη την Ελλάδα συνδεόταν με το δημοφιλέστερο λαϊκό έντυπο, το «προφητικό ημερολόγιο» με τον τίτλο «Καζαμίας». Κάθε σπιτικό την παραμονή του νέου έτους αγόραζε τον «Καζαμία» του για να διαβάσει με περιέργεια τις προφητείες του. Θα συμβεί αυτό, στο τάδε τέταρτο της Σελήνης του δείνα μηνός. Τις περισσότερες φορές μάλιστα οι προφητείες έβγαιναν! Γιατί προσδιοριζόταν, ο χρόνος έμενε όμως απροσδιόριστος ο τόπος. Αυτή ήταν και η πονηριά των εκδοτών. Πάντα κάτι συνέβαινε κάπου στην υφήλιο. Κάποια Κυβέρνηση άλλαζε τις ημέρες που προφήτευε ο «Καζαμίας» ή πέθαινε ένας βασιλιάς ή γεννιόταν ένα κατσικάκι με έξι πόδια, «γέννησις τέρατος», όπως προέβλεπαν οι Καζαμίες. Τόσο μεγάλος ο κόσμος. Όλο και κάπου θα συνέβαινε ένα ναυάγιο, ένας καταστρεπτικός σεισμός ή μία έκρηξη ηφαιστείου.

Τους φθινοπωρινούς μήνες προφήτευαν χειμαρρώδεις βροχές και πλημμύρες ποταμών, τους χειμωνιάτικους άφθονα χιόνια και διακοπές των συγκοινωνιών και τους θερινούς φοβερούς καύσωνες. Όπως διηγείτο ο Γρηγόριος Ξενόπουλος, με το πέρασμα του χρόνου, ήδη από τα τελευταία προπολεμικά χρόνια ο «Καζαμίας» έχανε τη λάμψη του. Τον αντικατέστησαν οι επιτραπέζιοι ημεροδείκτες, τα ημερολόγια τοίχου ή τσέπης ή τα περίφημα πολυτελή ημερολόγια που είχαν εγκυκλοπαιδικό και λογοτεχνικό χαρακτήρα, ογκώδη, πολυτελή και χρυσόδετα. Αλλά ο «Καζαμίας» δεν εξαφανίστηκε. Συνεχίζουν να εκδίδονται μέχρι τις ημέρες μας «Καζαμίες» προσπαθώντας να διατηρήσουν κάτι από την εκδοτική λάμψη και τη γραφικότητα του παρελθόντος.
Οι πρόδρομοι του «Καζαμία»

Τα ημερολόγια, με την ευρύτερη σημασία τους, δεν είναι βεβαίως δημιουργήματα της νεότερης Ιστορίας. Τους προδρόμους του «Καζαμία» και των ημερολογίων πρέπει να αναζητήσουμε στους αρχαίους Αιγύπτιους. Σώζεται αρχαιότατος πάπυρος που θα μπορούσε να θεωρηθεί το πρώτο ημερολόγιο του κόσμου. Παραπλεύρως των ημερομηνιών σημειώνονται πάσης φύσεως πρακτικές συμβουλές ή προβλέψεις. Ακολούθησαν οι Έλληνες. Σε μαρμάρινες πλάκες σημείωναν τις ημερομηνίες και παραπλεύρως τις σχετικές γεωργικές, ιατρικές, ναυτικές κ.ά. συμβουλές. Αλλά πρόγονοι θα μπορούσαν να θεωρηθούν και τα «Έργα και Ημέραι» του Ησίοδου (8ος αι. π.Χ.) ή το επικό ποίημα «Φαινόμενα» που έγραψε ο Αλεξανδρινός ποιητής Αρατος ο Σολεύς (3ος αι. π.Χ.) κ.ά. Οι Ρωμαίοι, πέραν του ημερολογίου που καθιερώθηκε σε όλο τον κόσμο, μετέδωσαν τη συνήθεια της σύνταξης των διαφόρων ημερολογίων, με την ευρύτερη σημασία που πήραν ο «Καζαμίας», τα ημερολόγια τσέπης και τα «Αλμανάκ». Τέλος, δεν παραβλέπονται τα ημερολόγια των ιθαγενών της Λατινικής Αμερικής, όπως των Αζτέκων και των πολυσυζητημένων τελευταία Μάγια.

Η αρχή και η εξέλιξη του εντύπου
Η τυπογραφία έφερε τη μεγάλη αλλαγή. Ποικιλία περιεχομένου, επιστημονικές επιτεύξεις, λογοτεχνικές και καλλιτεχνικές ειδήσεις και κινήσεις αλλά και λαϊκότερες εκδόσεις, όπως ο «Καζαμίας» με προφητείες… αστρολόγων. Ο δικός μας προέκυψε κατά μίμηση της ιταλικής εκδοχής και φαντασίας που γέννησε τον Πιέτρο Καζαμία, δήθεν Ενετό προφήτη και αστρολόγο του Μεσαίωνα. Διάβαζε τα μελλούμενα στα αστέρια και η φανταστική μορφή του, με το πανύψηλο κωνικό καπέλο του να βλέπει τα αστέρια, κόσμησε όλα τα εξώφυλλα. Από τα μέσα του 19ου αιώνα ο «Καζαμίας» εισέρχεται και στην ελληνική ζωή, κατακτώντας όλο και περισσότερους αναγνώστες.

Στην αρχή εκδίδονταν κακότεχνα λαϊκά φυλλάδια, τα οποία αναλάμβαναν να πουλήσουν στους δρόμους των Αθηνών οι περίφημοι μοσχόμαγκες του Ρολογιού, δηλαδή τα φτωχά και ξυπόλυτα επαρχιωτόπουλα που ξέπεφταν στην Αγορά και αναζητούσαν τρόπους για να επιβιώσουν. Σταθμός για τον «Καζαμία» υπήρξε η έκδοσή του από τα παιδιά του Αθηναίου Ανδρέα Κορομηλά. Ανέθεσαν τη φροντίδα του στον συντηρητικό Ειρηναίο Ασώπιο που… γέννησε τον σύγχρονο τύπο της έκδοσης. Δεν απέφυγε και εκείνος τον λαϊκισμό και έμεινε αλησμόνητο αυτό που έγραψε για τις γυναίκες: «Αι γυναίκες είναι ως αι κοτελέται∙ όσον περισσότερον τας κτυπάς, τόσω τρυφερώτεραι γίνονται»!

Οι προφητείες και οι φάσεις της Σελήνης
Δεν μπορούσε βεβαίως από το μεγάλο πανηγύρι να λείψει και ο Γεώργιος Σουρής που φρόντισε να βγει «Του Ρωμηού ο Καζαμίας / με μικράς καινοτομίας». Σατιρίζοντας τις καταστροφικές προβλέψεις έγραφε το 1889: «Στο τέλος δε ο Φασουλής, κυττάζων τους αστέρας / ως Κάλχας οιστρηλατηθείς και πλήρης μεγαλείου / προλέγει την καταστροφήν της ανθρωπίνης σφαίρας / διά της αποψύξεως του δίσκου του Ηλίου». Ευρηματικοί οι εκδότες γέννησαν δεκάδες τίτλους για να κοσμήσουν τους «Καζαμίες» τους: «Προφητικόν Ημερολόγιον του διάσημου αστρονόμου Καζαμία», «Σεληνοδρόμιον Προγνωστικόν Καζαμία», «Ο περίφημος Καζαμίας του έτους…», «Του διασήμου αστρονόμου Καζαμία ημερολόγιον προγνωστικόν περιέχον γενική έποψιν του έτους …».

Εντυπωσιάζονταν οι αναγνώστες που διάβαζαν για τις φάσεις της Σελήνης που δίδονταν με ακρίβεια. «20 Ιανουαρίου πανσέληνος», έγραφε ο Καζαμίας ή κατέγραφε τις εκλείψεις. Ήταν σημαντική η πληροφορία για το πόσες και τις είδους εκλείψεις του Ήλιου ή της Σελήνης θα γίνονταν όλο το χρόνο. Έβλεπαν το φεγγάρι ολόγιομο να σκοτεινιάζει την ημέρα και ώρα που έλεγε ο «Καζαμίας»: «Ολική έκλειψις της Σελήνης, ορατή και εν Ελλάδι». Δεν υπήρχαν τότε άλλα μέσα, πλην των εφημερίδων και αργότερα του ραδιοφώνου, για να πληροφορήσουν τον κόσμο που αγνοούσε τα στοιχειώδη. Εξομολογιόταν ο Ξενόπουλος πως ήταν αδύνατον ο κόσμος να καταλάβει το «Νέον Έτος», δίσεκτο ή όχι, και να γιορτάσει την Πρωτοχρονιά, χωρίς το κακοτυπωμένο φυλλάδιο με τον παράξενο ζωγραφιστό τίτλο «Καζαμίας» και τον αστείο ανθρωπάκο στο εξώφυλλό του.

Κάθε λογής προφητείες, προγνωστικά, παροιμίες, οδηγίες προς τους γεωργούς και στο τέλος δίστιχα για τον κάθε μήνα. Έγραφε για τον μήνα Δεκέμβρη: «Εις την φωτιάν καθήμενος, αγνάντευα το χιόνι / και γύριζα τη σούβλα μου με το παχύ καπόνι» και στην αρχή μια χονδροειδής αλλά νόστιμη ξυλογραφία συμβόλιζε τον μήνα. Έφτασε λοιπόν μέχρι τις ημέρες μας ο «Καζαμίας» χρησιμοποιώντας και άλλες ονομασίες: «Μέγας Καζαμίας», «Σούπερ Καζαμίας», Μέγας Καζαμίας Ερμού», «Μέγας Εγκυκλοπαιδικός Καζαμίας», «Μέγας Καζαμίας Πραξιτέλους» κ.ά. Δεκάδες «Καζαμίες» με ποικίλες μορφές, έμμετροι, με σκίτσα και φωτογραφίες, ασπρόμαυροι ή πολύχρωμοι, σατιρικοί ή πολεμικοί, πρωτοχρονιάτικα σατιρικά κεράσματα σε εφημερίδες και περιοδικά που κάποτε ήταν ο αγαπημένος πρωτοχρονιάτικος σύντροφος στις οικογένειες.