Χρήστης:Παναγιώτης Μπότσης/Making of Ναυάγιο των Αντικυθήρων
Το άρθρο είναι υπό διαμόρφωση. Παρακαλώ να μην το επεξεργαστεί κανείς έως την ολοκλήρωσή του.
Ως Ναυάγιο των Αντικυθήρων είναι γνωστή η βυθισμένη ρωμαϊκή ορκάς (φορτηγό πλοίο της αρχαιότητας) που ανακαλύφθηκε το 1900 στη θαλάσσια περιοχή των Αντικυθήρων. Έως τώρα έχουν διεξαχθεί δύο μεγάλες επιχειρήσεις ανέλκυσης του φορτίου - η πρώτη το 1900-1 με τους Συμιακούς σφουγγαράδες που το εντόπισαν, η δεύτερη το 1976 με το Γάλλο εξερευνητή Ζακ-Υβ Κουστώ.
Οι θησαυροί που έχουν ανελκυστεί (πιθανολογούνται ακόμα περισσότεροι
κρυμμένοι στο βυθό), καθιστούν το Ναυάγιο των Αντικυθήρων ως το
πλουσιότερο που έχει βρεθεί στον ελλαδικό χώρο. Περιλαμβάνουν αριστουργήματα της αρχαίας ελληνικής τέχνης και τεχνολογίας, όπως τα αγάλματα του Εφήβου και του Φιλοσόφου, καθώς και τον περίφημο Μηχανισμό, μια συσκευή αστρονομικής
παρατήρησης, της οποίας η ακριβής λειτουργία δεν έχει ακόμα
αποκρυπτογραφηθεί πλήρως. Αυτό έχει οδηγήσει τους ειδικούς στο
συμπέρασμα ότι επρόκειτο για δρομολόγιο μεταφοράς λαφύρων από το Αιγαίο προς την ιταλική χερσόνησο, πιθανότατα τη Ρώμη. Ως αιτία του ναυαγίου πιθανολογείται η κακοκαιρία ή/και η κακή φόρτωση, ενώ ο ακριβής χρόνος υπολογίζεται μεταξύ 75-50 π.Χ.
Πίνακας περιεχομένων |
Ανακάλυψη και επιχειρήσεις ανέλκυσης
Το ναυάγιο ανακαλύφθηκε με τυχαίο τρόπο. Τα καΐκια Ευτέρπη και Καλλιόπη υπό το Συμιακό εμποροπλοίαρχο Φώτη Λιδιακό και με πλήρωμα συντοπίτες του σφουγγαράδες, είχαν δέσει τη Μεγάλη Εβδομάδα του 1900 στα Αντικύθηρα, περιμένοντας να περάσει η κακοκαιρία για να συνεχίσουν το ταξίδι προς τη Βόρεια Αφρική.
Οι άνδρες ξεκίνησαν να βουτούν στους όρμους του νησιού για μεζέδες,
όταν ο Ηλίας «Λυκοπάντης» Σταδιάτος ανέφερε έντρομος ότι είδε γυναίκες και άλογα στο βυθό. Αρχικά οι σύντροφοί του νόμισαν ότι είχε παραισθήσεις, κάτι συνηθισμένο για τους δύτες της εποχής, αφού τα σκάφανδρα τους καθιστούσαν ευάλωτους στη δηλητηρίαση από διοξείδιο του άνθρακα.
Παρ' όλα αυτά, ο καπετάνιος Δημήτρης «Τράμπας» Κοντός αποφάσισε να
διαπιστώσει ιδίοις όμμασι την αλήθεια. Καταδύθηκε, λοιπόν, στο σημείο
και επέστρεψε με ένα χάλκινο χέρι, για να τον ακολουθήσουν στη συνέχεια
και οι υπόλοιποι άνδρες, ανασύροντας μικρά αντικείμενα ως αναμνηστικά.
Πρώτη επιχείρηση (1900-1)
Όταν - φθινόπωρο πια - τα καΐκια επέστρεψαν στη Σύμη, τα νέα κυκλοφόρησαν κι ο δήμαρχος ειδοποίησε την ελληνική κυβέρνηση, κάτι όχι τόσο αυτονόητο όσο ακούγεται σήμερα, αφού το νησί ήταν οθωμανικό έδαφος. Ο Υπουργός Παιδείας Σπυρίδων Στάης (κατά καλή τύχη εκλεγόταν στην περιφέρεια Κυθήρων-Αντικυθήρων)
κίνησε αμέσως τις διαδικασίες για την ανέλκυση, η οποία υλοποιήθηκε από
τους ίδιους άντρες που είχαν ανακαλύψει το ναυάγιο και κράτησε συνολικά
έξι μήνες. Συμμετείχαν επίσης υποστηρικτικά τα πολεμικά πλοία Μυκάλη, Σύρος και Αιγιάλεια του Βασιλικού Ναυτικού.
Λόγω της απειρίας (στην ουσία ήταν η πρώτη συστηματική επιχείρηση ενάλιας αρχαιολογίας
παγκοσμίως), των καιρικών συνθηκών και των περιορισμένων τεχνικών μέσων
της εποχής, η επιχείρηση ήταν πολύ δύσκολη. Οι δύτες μπορούσαν να
καταδύονται το πολύ δύο πεντάλεπτα κάθε μέρα - ακόμα κι έτσι, ένας
άνδρας πέθανε και δύο παρέλυσαν. Τα ευρήματα μεταφέρονταν αμέσως στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας για μελέτη και συντήρηση.
Φαίνεται πως οι αρχές δεν υποψιάζονταν τον πλούτο του ναυαγίου - αυτό
δείχνει η αρχική δέσμευσή τους προς το Λιδιακό ότι θα αμειβόταν με
ποσοστό επί των πιθανών ευρημάτων. Σύμφωνα με τη μαρτυρία της εγγονής
του Λιδιακού Σεβαστής Καρδαλίνου, η οποία βασίζεται στην αλληλογραφία
μελών της οικογένειας, έγινε ένα συμβόλαιο ότι θα του έδιναν τη μισή
αξία του θησαυρού σε χρήματα, προκειμένου να μπορέσει να σταθεί
οικονομικά (...) Κατά τη διάρκεια όμως της ανέλκυσης των ευρημάτων,
έκλεισαν τον παππού μου για τρεις μέρες μέσα σε μια καμπίνα σε μια
προσπάθεια να τον πείσουν να σκίσει τη γραπτή αυτή συμφωνία. Ο ίδιος
αναγκάστηκε να υποκύψει στις πιέσεις και τελικά έλαβε μόνο 6.000 λίρες
(...) Τα χρήματα δεν του έφτασαν γιατί τάιζε τόσες οικογένειες τους έξι
αυτούς μήνες στα Αντικύθηρα και καταστράφηκε οικονομικά.
Δεύτερη επιχείρηση (1976)
Κατά τη Μεταπολίτευση, το ελληνικό κράτος κάλεσε το Ζακ-Υβ Κουστώ να γυρίσει μια σειρά ντοκιμαντέρ για την τουριστική προβολή της χώρας. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Κουστώ ζήτησε να ερευνήσει το Ναυάγιο των Αντικυθήρων.
Έτσι ξεκίνησε η δεύτερη επιχείρηση ανέλκυσης το 1976, η οποία υλοποιήθηκε από τους δύτες του Καλυψώ (το διάσημο σκάφος του Γάλλου ωκεανογράφου)
σε συνεργασία με Έλληνες αυτοδύτες της Αρχαιολογικής Εταιρείας. Σε
αυτήν χρησιμοποιήθηκαν όλες οι νέες τεχνολογίες της εποχής - εξοπλισμός αυτόνομης κατάδυσης, θάλαμος αποσυμπίεσης, συσκευές υποθαλάσσιας έρευνας, καθώς και η πατέντα suceuse (σε ακριβή μετάφραση ρουφήχτρα),
ένα σύστημα σωλήνων που μετέφερε τα ευρήματα στο κατάστρωμα του πλοίου
με τη χρήση πεπιεσμένου αέρα. Επιπλέον, η έρευνα ήταν περισσότερο
επικεντρωμένη σε στοιχεία που είχαν υποδείξει οι αρχαιολόγοι, ώστε να
συμπληρωθούν τα κενά που είχαν προκύψει από την πρώτη επιχείρηση.
Ευρήματα
Το βυθισμένο πλοίο είναι μια ορκάς χωρητικότητας περίπου 300 τόνων, τυπικό δείγμα των βαρέων ιστιοφόρων
που χρησιμοποιούνταν κατά το 2ο-1ο αι. π.Χ. στο εμπόριο μεταξύ της
ιταλικής χερσονήσου, του κυρίως ελλαδικού χώρου και της Μικράς Ασίας. Τα
δρομολόγια αυτών των πλοίων ξεκινούσαν συνήθως την άνοιξη και αφού
περιέπλεαν τα κυριότερα λιμάνια της Ανατολικής Μεσογείου πουλώντας και αγοράζοντας εμπορεύματα, επέστρεφαν το φθινόπωρο στη βάση τους.
Το συγκεκριμένο πλοίο ήταν ναυπηγημένο με τη συνήθη μέθοδο «πρώτα το περίβλημα και μετά ο σκελετός». Η ξυλεία του κήτους προέρχεται από φτελιά, τα ξυλόκαρφα (γόμφοι-καβίλιες) από βελανιδιά και τα καρφιά κυρίως από χαλκό. Για λόγους στεγανότητας, το τμήμα του κύτους κάτω από την ίσαλο γραμμή περιβαλλόταν από λεπτές πλάκες μολύβδου. Πιθανότατα διέθετε και υποδομή για τη μεταφορά ιδιωτών (αμιγώς επιβατηγά πλοία δεν υπήρχαν), όπως δείχνει η ύπαρξη ενός χώρου στεγασμένου με κεραμίδια.
Ακολουθεί πίνακας με τα κυριότερα ευρήματα που έχουν ανελκυστεί:
| Εύρημα | Σύντομη περιγραφή | |
|---|---|---|
 |
Μηχανισμός των Αντικυθήρων πιθ. β΄ μισό 2ου αι. π.Χ. |
Μηχανισμός από χάλκινα γρανάζια, ανασύρθηκε με τη μορφή συγκολλημένων θραυσμάτων και αποτελεί έναν από τους μεγαλύτερους γρίφους στην ιστορία της τεχνολογίας. Αρχικά θεωρήθηκε ότι ήταν αστρολάβος, σύμφωνα όμως με τις νεότερες έρευνες, υπολόγιζε το έτος, τις φάσεις του φεγγαριού, τις εκλείψεις και τις χρονιές των Πανελληνίων Αγώνων στα περισσότερα συστήματα μέτρησης χρόνου της εποχής. Η πολυπλοκότητα παραπέμπει σε μαθητή του Αρχιμήδη ή του Ιππάρχου του Ροδίου, χωρίς πάντως επαρκείς αποδείξεις. Έχει χαρακτηριστεί ως ο πρώτος φορητός υπολογιστής. |
 |
Έφηβος των Αντικυθήρων 340-330 π.Χ. |
Χάλκινο άγαλμα, το οποίο παριστά γυμνό όρθιο άνδρα. Στο αριστερό χέρι εφερε σπαθί. Το δεξί χέρι είναι προτατεμένο και κρατά κάποιο αντικείμενο που δε διασώθηκε. Κατά τις δύο επικρατέστερες απόψεις, ταυτίζεται είτε με τον Περσέα που επιδεικνύει την κομμένη κεφαλή της Μέδουσας, είτε με τον Πάρη που κρατά το Μήλον της Έριδος. Πιθανά έργο γλύπτη της αργειο-σικυώνιας σχολής, ίσως του Κλέωνα από τη Σικυώνα. |
 |
Φιλόσοφος των Αντικυθήρων τέλη 3ου αιώνα π.Χ. |
Χάλκινο άγαλμα, από το οποίο έχουν βρεθεί η κεφαλή, τα χέρια, τα πόδια και τμήματα της ενδυμασίας. Αποδίδει με ρεαλισμό και ζωντάνια έναν ηλικιωμένο άνδρα, του οποίου η ατημέλητη εμφάνιση παραπέμπει σε κυνικό φιλόσοφο, ίσως τον Αντισθένη ή το Βίωνα το Βορυσθενίτη. Άλλα ευρήματα του ναυαγίου υποδεικνύουν ότι ανήκε σε σύμπλεγμα που απεικόνιζε τέσσερις φιλοσόφους. |
| Μαρμάρινα γλυπτά ελληνιστική περίοδος |
Διάφορα γλυπτά από παριανό μάρμαρο - ως επί το πλείστον παραλλαγές παλαιότερων έργων, αλλά και πρωτότυπες δημιουργίες όπως οι Ομηρικοί Ήρωες. Τα τμήματα των αγαλμάτων που είχαν σφηνωθεί στο βυθό, παρέμειναν άθικτα. Αντίθετα, ό,τι προεξείχε, αλλοιώθηκε από τους μικροργανισμούς της θάλασσας. | |
| Γυάλινα σκεύη ελληνιστική περίοδος |
Διάφορα κομψοτεχνήματα από γυαλί, κυρίως μικρά αγγεία. Η περίτεχνη διακόσμηση μαρτυρά ότι δεν επρόκειτο για χρηστικά αντικείμενα του πληρώματος και των πιθανών επιβατών, αλλά για μικρά έργα τέχνης που ανήκαν στο κυρίως φορτίο. Οι τεχνικές που χρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή, παραπέμπουν στα εργαστήρια της Αλεξάνδρειας και της Παλαιστίνης, απ' όπου εξάγονταν σε ολόκληρο τον τότε γνωστό κόσμο. | |
| Νομίσματα 3ος-1ος αι. π.Χ. |
36 αργυρά κιστοφορικά τετράδραχμα μεγάλης αξίας (περ. 13 γραμμάρια καθαρό ασήμι έκαστο), κομμένα τέλη 2ου-αρχές 1ου αι. π.Χ. σε Πέργαμο και Έφεσο, καθώς και 40 χάλκινα κέρματα κοπής μεταξύ 3ου-1ου π.Χ. από πόλεις της Σικελίας και Μικράς Ασίας. Η ύπαρξη τύπου που πρωτοκόπηκε το 76 π.Χ., όπως και η απουσία νομισμάτων με ονόματα Ρωμαίων επάρχων της Μ. Ασίας (κόβονταν μαζικά μετά το 59 π.Χ.), υποδεικνύουν το χρόνο του ναυαγίου. | |
| Οξυπύθμενοι αμφορείς α΄ μισό 1ου αι. π.Χ. |
Αμφορείς με μυτερό κάτω μέρος (οξυπύθμενοι), ώστε κάθε σειρά να σφηνώνει στα κενά που άφηνε η από κάτω και να αποφεύγεται η μετατόπιση φορτίου. Έχουν ανελκυστεί 23 τεμάχια με προέλευση το Ανατολικό Αιγαίο (Ρόδος, Κως, Έφεσος) και την Αδριατική. Πιστεύεται ότι με τους πρώτους μεταφέρονταν προϊόντα προς εμπορία, όπως κρασί, λάδι και αλίπαστα τρόφιμα, ενώ οι δεύτεροι ανήκαν στο μόνιμο εξοπλισμό του πλοίου και κάλυπταν τις ανάγκες του πληρώματος. | |
Θεωρίες για το ναυάγιο
Προέλευση και πιθανοί παραλήπτες του φορτίου
Βάσει της αξίας των ευρημάτων και των διαφορετικών χρονικών περιόδων
απ' τις οποίες προέρχονται, ο κύριος όγκος του φορτίου δεν μπορεί να
είναι παρά λάφυρα που αποστέλλονταν στην Ιταλία, ίσως στην ίδια την
πρωτεύουσα της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας. Η διακόσμηση των δημοσίων κτηρίων της Αιώνιας Πόλης με θησαυρούς της κλασικής και ελληνιστικής γλυπτικής, οι οποίοι αρπάζονταν από τις ελληνικές πόλεις-κράτη, δεν οφειλόταν απλά στις αισθητικές προτιμήσεις των Ρωμαίων - αποτελούσε επίδειξη ισχύος για τη νέα υπερδύναμη της Μεσογείου.
Το δε γεγονός ότι τόσο μεγάλος πλούτος ήταν συγκεντρωμένος σε ένα μόνο
πλοίο, δείχνει ότι οι Ρωμαίοι συγκέντρωναν επί μακρόν τα πολυτιμότερα
λάφυρα σε ένα μεγάλο λιμάνι
του Αιγαίου (αυτό απ' όπου ξεκίνησε ή πέρασε το πλοίο), ώστε κατόπιν να
τα στείλουν μαζικά και με αυξημένα μέτρα ασφαλείας. Ως πιθανότερες
αφετηρίες έχουν προταθεί μεταξύ άλλων η Πέργαμος, η Έφεσος, η Μίλητος, η Δήλος, ο Πειραιάς και η Κόρινθος,
με τις πρώτες να συγκεντρώνουν περισσότερες πιθανότητες, αφού από εκεί
προέρχονται τα χάλκινα νομίσματα που βρέθηκαν (τα «ψιλά» της εποχής, δεν
είχαν αξία μακριά από την πόλη που τα έκοβε).
Από την άλλη, εντύπωση προκαλεί η απουσία κάποιας αναφοράς σχετικής
με το ναυάγιο στη γραμματεία εκείνης της εποχής, αφού η απώλεια ενός
πλοίου γεμάτου θησαυρούς δεν θα περνούσε απαρατήρητη. Αυτό έχει οδηγήσει
μερίδα ιστορικών στην υπόθεση πως επρόκειτο για ιδιωτικό φορτίο: Εκτός
από το επίσημο κράτος και τους επικεφαλής των εκστρατειών που νόμιμα
παρακρατούσαν μέρος της λείας, τα ελληνικά έργα τέχνης ήταν επίσης
περιζήτητα από τους πατρικίους
για τη διακόσμηση των εξοχικών επαύλεών τους. Ίσως, λοιπόν, κάποιος
έμπορος εντόπισε έργα που είχαν αφαιρεθεί (νόμιμα ή παράνομα) από την
επίσημη διανομή και τα έστελνε υπό συνθήκες εχεμύθειας σε πολύ πλούσιους
πελάτες ή μεταπωλητές. Σε αυτήν την περίπτωση, πιθανότερος τόπος
φόρτωσης θα ήταν η Δήλος, το μεγαλύτερο «πλυντήριο χρήματος» της αρχαιότητας.
Χρόνος και αιτία του ναυαγίου
Η ραδιοχρονολόγηση
της ξυλείας έδειξε ότι το πλοίο είχε ναυπηγηθεί κατά τα μέσα του 2ου
αι. π.Χ., σίγουρα όμως το ναυάγιο έλαβε χώρα αρκετές δεκαετίες αργότερα,
σε χρόνο που είναι δύσκολο να προσδιοριστεί με απόλυτη ακρίβεια.
Διάφοροι μελετητές πίστεψαν αρχικά ότι επρόκειτο για ένα πλοίο που, όπως αναφέρει ο Λουκιανός ο Σαμοσατεύς, είχε χάσει το 86 π.Χ. ο Λεύκιος Κορνήλιος Σύλλας, ενώ επέστρεφε θριαμβευτής από την Αθήνα στη Ρώμη. Η μεταγενέστερη ανακάλυψη του «πλοίου του Σύλλα» στα ανοιχτά της τυνησιακής πόλης Αλ Μαντίγια
(κατά σύμπτωση και πάλι από Έλληνες σφουγγαράδες), η ανεύρεση από την
ομάδα του Κουστώ νομισμάτων που πρωτοκόπηκαν μετά το θάνατο του Ρωμαίου
στρατηγού, καθώς και η ραδιοχρονολόγηση των αμφορέων, υποδεικνύουν ότι τελικά το ναυάγιο έλαβε χώρα στο β' τέταρτο του 1ου αι. π.Χ. με πιθανότερο κάποιο έτος κοντά στο 60 π.Χ.
Πιθανότερες αιτίες της βύθισης είναι η κακοκαιρία και η εσφαλμένη φόρτωση. Η πειρατεία
δεν είναι ισχυρό ενδεχόμενο - εάν συνέβη πριν το 67 π.Χ., οι πειρατές
θα είχαν φροντίσει να διασώσουν το φορτίο, ενώ μετά το 67 π.Χ. και την
εκστρατεία του Πομπήιου (βλ. Γαβίνειος Νόμος) δεν υπήρχαν πειρατές στην περιοχή.
-------------------------------------------
Mηχανισμός των Αντικυθήρων: Ο υπερ - υπολογιστής του αρχαίου κόσμου
Σαν σήμερα το 1902, ο αρχαιολόγος Σπυρίδων Στάης ανακαλύπτει τον
Μηχανισμό των Αντικυθήρων, που θεωρείται ως ο πρώτος υπερυπολογιστής του
αρχαίου κόσμου.Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων, κατέγραφε και την κίνηση των ουρανίων σωμάτων σύμφωνα με νέα έρευνα βρετανών επιστημόνων. Φαίνεται λοιπό ότι οι αρχαίοι Έλληνες γνώριζαν για την ελλειπτική τροχιά της γης γύρω από τον ήλιο. Αλλά δεν είναι μόνο αυτό.
Το μυστηριώδες αρχαίο όργανο υπολογισμού της θέσης των ουράνιων σωμάτων, το οποίο χρονολογείται στον πρώτο π. Χ. αιώνα και όπως είναι γνωστό είχε ανασυρθεί από ναυάγιο που εντοπίσθηκε στα ανοιχτά των Αντικυθήρων το 1900 - 1901, έχει αποτελέσει συχνά αντικείμενο έρευνας, η τελευταία από τις οποίες έρχεται τώρα από τις Ηνωμένες Πολιτείες και μας πληροφορεί ότι o μηχανισμός ήταν ειδικά κατασκευασμένος ώστε να είναι σε θέση να υπερπηδήσει την ανακρίβεια, που θα δημιουργούσε στους υπολογισμούς μια μικρή διαφορά στο χρόνο.
Πώς γινόταν αυτό; Οι δύο κύκλοι του μηχανισμού, που αντιστοιχούν σε δύο ημερολογιακά συστήματα - το ζωδιακό και το αιγυπτιακό - διέφεραν τόσο μεταξύ τους ώστε κάθε φορά να αντιπροσωπεύεται αυτό, που θα αντιλαμβάνονταν τότε ως μη - κανονική κίνηση σε διάφορες περιόδους του έτους. Ο εφευρέτης της κατασκευής είχε λάβει υπόψη του δηλαδή, την ελλειπτική φύση της τροχιάς της γης γύρω από τον ήλιο. Ετσι πέραν των άλλων αποδεικνύεται ότι οι γνώσεις των αρχαίων για την ελλειπτική τροχιά της γης ήταν πολύ μεγαλύτερες από ο, τι πιστεύαμε ως σήμερα.
Ο περίφημος μηχανισμός φαίνεται ότι χρησίμευε ως ημερολόγιο, υπολογίζοντας και τη χρονιά κατά την οποία θα γίνονταν οι Ολυμπιακοί Αγώνες.
Ο ιστορικός Τζέιμς Εβανς δηλώνει έκπληκτος και εντυπωσιασμένος: "Πρόκειται για ένα εξαιρετικά εξελιγμένο για την εποχή του μηχάνημα". "Κανείς δεν θα φανταζόταν καν πως κάτι τόσο πολύπλοκο θα μπορούσε να υπάρχει στον δεύτερο π. Χ. αιώνα" πρόσθεσε.
------------------------------------------------
http://www.physics4u.gr/articles/2006/ypologistis_antikithiron.html
Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων
Άρθρο, Δεκέμβριος 2006
Ο Υπολογιστής των Αντικυθήρων όπως έχει ονομαστεί ένα αστρονομικό
όργανο - υπολογιστής που μετρούσε τις εκλείψεις του Ηλίου και της Σελήνης
και κατά πάσα πιθανότητα τις τροχιές των πλανητών. Μια διάταξη που είναι από
τις πιο σημαντικές μηχανικές εφευρέσεις στην ιστορία της ανθρωπότητας.
Μέχρι
τώρα πιστεύαμε ότι είχε κατασκευαστεί γύρω στο 90 π.Χ. αλλά μετά την λεπτομερή
ανάλυση του, με ένα αξονικό τομογράφο βάρους 8 τόνων από την Αγγλία, βρήκαμε
ότι φτιάχτηκε μερικές δεκαετίες νωρίτερα, δηλαδή κοντά στο 125 π.Χ. Εκείνη
την εποχή μάλιστα δεν ζούσε άλλος μεγάλος αστρονόμος στον ελλαδικό χώρο εκτός
από τον Ίππαρχο, ο οποίος εκτός από αστρονόμος ήταν και μαθηματικός, γεωγράφος
και μετεωρολόγος. Έζησε μετά τον Αρχιμήδη, τον Αρίσταρχο, τον Απολλώνιο και
τον Ερατοσθένη. Ήταν η ίδια εποχή, από το 161 π.Χ. μέχρι και το 126 π.Χ., που ο Ίππαρχος έκανε πολλές παρατηρήσεις στη Βιθυνία, τη Ρόδο και την Αλεξάνδρεια. Στο έργο του αυτό βοηθήθηκε από μια σειρά οργάνων που φαίνεται ότι ο ίδιος είχε επιμεληθεί την κατασκευή τους και ήταν μεταξύ άλλων ο γνώμων, το ηλιωρολόγιον, το υδρολόγιον, η στερεά σφαίρα, η διόπτρα και ο αστρολάβος. Έτσι, ο Ίππαρχος παρουσιάζεται εξαιτίας της σπουδαιότητας του πλήθους των ανακαλύψεών του ως ο κατεξοχήν δημιουργός της επιστήμης της Αστρονομίας και ως ο μεγαλύτερος αστρονόμος παρατηρητής όλων των εποχών. Ίσως λοιπόν και ο περίφημος Μηχανισμός των Αντικυθήρων φτιάχτηκε από τον Ίππαρχο.
Ο Ίππαρχος ειδικότερα ασχολήθηκε με τον προσδιορισμό της διάρκειας
του τροπικού έτους και με τη μέτρηση των εκλειπτικών συντεταγμένων των απλανών
αστέρων. Έτσι, οδηγήθηκε στη θεμελιώδους σημασίας ανακάλυψη του φαινομένου
της μεταπτώσεως των ισημεριών, πάνω στο οποίο στηρίζεται ολόκληρο το σημερινό
οικοδόμημα της αστρονομίας θέσεως.
Ο Κικέρων (106-43 π.Χ.). πολιτικός και φιλόσοφος, είχε επισκεφτεί
τη Ρόδο στα έτη 79-78 π.Χ. και έχει αναφερθεί σε ένα μηχανισμό όμοιο με αυτόν
των Αντικυθήρων του Ποσειδώνειου Απαμέα (135-50 π.Χ.), ενός αστρονόμου,
γεωγράφου και γεωλόγου που ζούσε στη Ρόδο. Γράφει ο Κικέρων: «Πρόσφατα
κατασκεύασε ο φίλος μας Ποσειδώνιος μια συσκευή, η οποία σε κάθε περιστροφή
αναπαράγει τις ίδιες κινήσεις του Ήλιου, της Σελήνας και των πέντε πλανητών.»
Ο στρατηγός Μάρκελλος, ο κατακτητής των Συρακουσών, είχε μεταφέρει
τους μηχανισμούς του Αρχιμήδη, μετά τη δολοφονία του τελευταίου, και τους
τοποθέτησε στον ναό της Αρετής στη Ρώμη, όπου παρέμειναν για μεγάλο χρονικό
διάστημα. Ο Ποσειδώνιος, στον οποίο γίνεται αναφορά από τον Κικέρωνα, είχε
ζήσει για ένα διάστημα στη Ρώμη ως πρέσβης της Ρόδου, και φαίνεται ότι είχε
μελετήσει τους μηχανισμούς του Αρχιμήδη, οπότε κατασκεύασε κάτι παρόμοιο.
Η νέα έρευνα
Η εξέταση του Υπολογιστή έγινε στην οδό Τοσίτσα, δίπλα από το
Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών, όπου και φυλάσσεται. Εκεί εγκαταστάθηκε τον Μάιο
του 2006 ένας αξονικός τομογράφος της βρετανικής εταιρείας Χ-ΤΕΚ Systems και
ο αμερικανικός μηχανισμός ψηφιακής απεικόνισης ΡΤΜ Dome Hewlett-Packard. Οι
Έλληνες και ξένοι ειδικοί κατάφεραν να διακρίνουν τα γράμματα και τα στοιχεία
του Μηχανισμού, που βρίσκονταν σχεδόν σβησμένα και κρυμμένα στη σκουριά εδώ
και 2.000 χρόνια. Τα γράμματα είναι τόσο μικρά που δεν ξεπερνούν σε μέγεθος
τα 2-3 χιλιοστά. Ήταν χαραγμένα σε φύλλα μπρούντζου τα οποία βρίσκονταν τοποθετημένα
στο εσωτερικό του Μηχανισμού χωρίς ποτέ κανείς να καταφέρει να τα διακρίνει.
Είναι ένα αστρονομικό μηχάνημα ακριβείας, με εκπληκτική μηχανική
τελειότητα, μέσα σε ένα ξύλινο κιβώτιο με διαβαθμισμένες πλάκες στο εξωτερικό
του. Εσωτερικά αποτελείτο από 30 αλληλοεμπλεκόμενους οδοντωτούς τροχούς, έκκεντρα
τοποθετημένους. Τους τροχούς, που ήταν οργανωμένοι επικυκλοειδώς, έθετε σε
κίνηση, με διαφορετική ταχύτητα τον καθένα, ένας περιστρεφόμενος χειροκίνητος
άξονας.
Δείκτες σύμφωνα με τις επιγραφές έδειχναν την πορεία του Ήλιου,
την πορεία και τις φάσεις της Σελήνης και των πλανητών στον ζωδιακό κύκλο.
Ο Άγγλος φυσικός και ιστορικός της επιστήμης Derek De Solla Price που μελέτησε επί 25 χρόνια τον υπολογιστή
διαπιστώνει την ύπαρξη ενός πολύπλοκου συστήματος διαφορικού οδοντωτού τροχού,
ο οποίος δεχόταν δύο διαφορετικές περιστροφές, και αναλόγως "έβγαζε" αποτέλεσμα.
Δηλαδή εκτελούσε μαθηματικές πράξεις με μηχανικό τρόπο
Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων συνοδευόταν και από μπρούντζινα
φύλλα στα οποία οι ειδικοί διέκριναν τη λέξη «Ισπανία» και τη φράση «Φάρος
της Αλεξάνδρειας». Ήταν λοιπόν σαν ένα εγχειρίδιο χρήσης στον οποίο αποκαλύφθηκαν
περίπου 2.000 χαρακτήρες που σχημάτιζαν φράσεις, πολλές από τις οποίες είναι
κομμένες. Ανάμεσα στους χαρακτήρες αποκωδικοποιήθηκε η λέξη «στηριγμός», η
οποία αποτελεί έναν αστρονομικό όρο που σημαίνει την αλλαγή της κατεύθυνσης
του πλανήτη στον ουρανό.
Όλες πάντως οι ενδείξεις που έχουν συγκεντρωθεί μέχρι σήμερα,
κάνουν τους ειδικούς να πιστεύουν ότι το εγχειρίδιο λειτουργίας του Μηχανισμού
είναι το πρώτο γνωστό κείμενο της αρχαιότητας όπου αποδίδεται η Ισπανία με
τη σημερινή της ονομασία. Οι επιστήμονες θεωρούν ότι ο Μηχανισμός έκρυβε και
πληροφορίες για τη ναυσιπλοΐα τόσο προς τον Φάρο της Αλεξάνδρειας όσο και
προς την Ισπανία.
Τι δείχνουν οι μηχανισμοί του Μηχανισμού;
Αριστερά:
Η πίσω μεριά του Μηχανισμού των Αντικηθύρων με τα δύο καντράν
Το Μηχανισμό μπορούμε να το φανταστούμε σαν ένα ξύλινο κουτί
με τρία καντράν, σαν ρολόγια, το ένα στην πρόσθια όψη και τα δύο στην πίσω
πλευρά. Ο οδοντωτός μηχανισμός (που μοιάζει με ένα καντράν ρολογιού) της
πρόσθιας πλευράς, που δείχνει τις θέσεις του Ήλιου και της Σελήνης, είναι
ένα ημερολόγιο 365 ημερών το οποίο έχει τη δυνατότητα να ρυθμιστεί για τα
δίσεκτα έτη. Ο μηχανισμός στο πάνω μέρος της πίσω πλευράς αποτελείται από
μια σπείρα 235 υποδιαιρέσεων και δείχνει τους 235 μήνες του Μετωνικού
κύκλου (βαβυλωνιακής έμπνευσης).
Ένας άλλος αρχαίος αστρονομικός κύκλος είναι ο Καλλιπικός κύκλος,
που αντιπροσωπεύεται από ένα μικρότερο καντράν στο εσωτερικό του
προηγουμένου. Οι υποδιαιρέσει στο κάτω καντράν της πίσω πλευράς (223 σε
μια σπείρα τεσσάρων στροφών) αποδεικνύουν ότι πρόκειται για την
αναπαράσταση του κύκλου του Σάρου, ενώ το μικρό καντράν στο εσωτερικό του
προηγουμένου αντιπροσωπεύει τον κύκλο του Εξελιγμού. Όσο για τους δείκτες
των καντράν, μπορεί κανείς να τους φανταστεί σαν τις βελόνες των πικάπ.
Τέλος, οι επιγραφές και τα σύμβολα που έχουν διαβαστεί επιβεβαιώνουν τα
συμπεράσματα των επιστημόνων για τις λειτουργίες των μηχανισμών.
Στοιχεία Βαβυλωνιακής Αστρονομίας
-
Ο σεληνιακός ή συνοδικός μήνας είναι το διάστημα μεταξύ δύο ομοίων φάσεων της Σελήνης, π.χ. από πανσέληνο σε πανσέληνο.
-
Ό Μετωνικός κύκλος προκύπτει από τη στενή ισοτιμία 19 ετών με 235 σεληνιακούς μήνες. Αντιπροσωπεύει την επιστροφή της Σελήνης στην ίδια φάση και στην ίδια ημερομηνία του έτους. Με το κλείσιμο του κύκλου ο Ήλιος, η Σελήνη και η Γη επιστρέφουν περίπου στους ίδιους σχετικούς προσανατολισμούς.
-
Ο Καλλιππικός κύκλος διαρκεί 76 χρόνια και είναι τέσσερις Μετωνικοί κύκλοι μείον μία ημέρα. Έτσι αυξάνεται η ακρίβεια με την οποία αντιστοιχίζεται ένα ηλιακό έτος με πλήρες σεληνια-κού8μήνες.
-
Ο κύκλος του Σάρου προβλέπει εκλείψεις: αν μια ηλιακή ή σεληνιακή έκλειψη συμβεί σήμερα, μια παρόμοια θα συμβεί έπειτα από 223 σεληνιακούς μήνες. Έτσι από τις προηγούμενες εκλείψεις μπορούν να προβλεφθούν οι επόμενες.
-
Επειδή ο αριθμός των ημερών στον κύκλο του Σάρου δεν είναι ακέραιος, οι σεληνιακές εκλείψεις είναι μετατοπισμένες κατά οκτώ ώρες και οι ηλιακές (οι οποίες γίνονται ορατές από συγκεκριμένα γεωγραφικά πλάτη) μετατοπίζονται κατά 120 μοίρες.
-
Ακριβείς επαναλήψεις σεληνιακών εκλείψεων λαμβάνουν χώρα ύστερα από τρεις κύκλους του Σάρου (όταν οι οκτάωρες μετατοπίσει συμπληρώσουν ένα 24ωρο), πράγμα το οποίο περιγράφεται από τον κύκλο του Εξελιγμού, διαρκείας 54 ετών.
Η ανακάλυψη
Ο μηχανισμός των Αντικηθύρων ανασύρθηκε από τον βυθό της θάλασσας
το 1901 και γλίτωσε ως από θαύμα μαζί με άλλα εκθέματα του Εθνικού Αρχαιολογικού
Μουσείου από τους Γερμανούς στην Κατοχή, για να μπει στα τέλη του 2005 σε
ειδικό ψηφιακό τομογράφο ώστε να αποκαλυφθεί το εσωτερικό του.
Η ανακάλυψη του έγινε από Συμιακούς σφουγγαράδες καθώς επέστρεφαν
το Πάσχα του 1900 με το καΐκι τους στα Δωδεκάνησα από τα νερά της Λιβύης,
όπου είχαν πάει να βουτήξουν για σφουγγάρια. Στο ταξίδι του γυρισμού έπεσαν
σε μια φοβερή φουρτούνα, που τους ανάγκασε να παρακάμψουν και να δέσουν σε
υπήνεμο όρμο των Αντικυθήρων μέχρι να περάσει η αντάρα. Τις ημέρες που παρέμειναν
εκεί, κάποιοι από τους σφουγγαράδες αποφάσισαν να εξερευνήσουν τον βυθό της
περιοχής σε βάθος 43 μέτρων. Ένας από αυτούς ανέβηκε τρομοκρατημένος στο καΐκι
για να αναφέρει στον καπετάνιο πως είδε το πόδι μιας νεκρής γυναίκας. Βεβαίως,
δεν επρόκειτο για μακάβριο εύρημα αλλά για τμήμα ενός αγάλματος. Οι δύτες
είχαν βρει κατά σύμπτωση ένα ρωμαϊκό ναυάγιο σε βάθος 60 μέτρων με πλουσιότατο
φορτίο: κοσμήματα, αγάλματα μαρμάρινα και μπρούτζινα ήταν διάσπαρτα στον πυθμένα.
Ανάμεσά τους ήταν τα γνωστά σήμερα γλυπτά ο Έφηβος των Αντικυθήρων και ο Φιλόσοφος
των Αντικυθήρων. Η ανέλκυσή τους με την έλλειψη των τεχνικών μέσων την εποχή
εκείνη ήταν εξαιρετικά δύσκολη. Ένας σφουγγαράς έχασε τη ζωή του και άλλοι
δύο τραυματίστηκαν σοβαρά αλλά η επιχείρηση ολοκληρώθηκε το 1901 με αυτοθυσία,
συνέπεια και πλήρη ενημέρωση των ελληνικών αρχών από την πρώτη στιγμή. Τα
ανασυρθέντα αντικείμενα μεταφέρθηκαν αμέσως στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.
Ανάμεσά τους ήταν και το περίεργο εύρημα: ένα κουτί (20x30x8
εκ.) με μπρούτζινα και ξύλινα μέρη που είχαν παραμορφωθεί από τη διάβρωση.
Το 1902, ο αρχαιολόγος Στάης το εξέτασε με μεγαλύτερη προσοχή για να ανακαλύψει
με έκπληξη ότι τα μεταλλικά μέρη του έχουν περίγραμμα οδοντωτών τροχών. Οι
κατοπινοί ερευνητές διαφώνησαν σε πολλές περιπτώσεις μεταξύ τους αλλά όλοι
ήταν σίγουροι ότι επρόκειτο για τον πιο σύνθετο μηχανισμό της αρχαιότητας
που χρονολογείτο περίπου έναν αιώνα π.Χ., και ότι δεν είχε ανακαλυφθεί σε
κανένα μέρος του κόσμου τίποτα παρόμοιο για τα επόμενα 1.300 χρόνια. Κανείς
όμως δεν μπορούσε να πει με βεβαιότητα τι ήταν. Άλλωστε, οι μελετητές δεν
είχαν ιδιαίτερα εξελιγμένα μέσα έρευνας και δια του γυμνού οφθαλμού ήταν εξαιρετικό
παρακινδυνευμένο να βγάλουν συμπεράσματα.
Αργότερα ερεύνησε το Μηχανισμό ο Derek de Solla Price με τη βοήθεια
επιστημόνων από τον Δημόκριτο κατά τη δεκαετία του ‘50. Ο Βρετανός μάλιστα
είχε προχωρήσει και σε μια ανακατασκευή του αντικειμένου, της οποίας η ορθότητα
αμφισβητήθηκε αργότερα. Όσο δεν υπήρχε μια τεκμηριωμένη και συνολική απάντηση
για το μυστηριώδες αντικείμενο, τόσο γίνονταν πιο ακραίες οι εκδοχές για τη
φύση και την προέλευσή του. Άλλωστε ένας από τους ερευνητές που ενδιαφέρθηκε
να μάθει περισσότερο για τον μηχανισμό ήταν και ο περίφημος Εριχ Φον Νταίνικεν
που μιλούσε για εξωγήινους.
Οι τελευταίες έρευνες
Τα τελευταία χρόνια όμως οι έρευνες έγιναν, για πρώτη φορά, με
τη βοήθεια πολλών ειδικών από διαφορετικά αλληλοσυμπληρούμενα πεδία και όχι
από μεμονωμένους επιστήμονες, ενώ είχαν στη διάθεσή τους τα πιο εξελιγμένα
μέσα. Με τη βοήθεια του μηχανισμού ψηφιακής απεικόνισης PTM Dome έγινε δυνατή
η επανεμφάνιση σχεδόν σβησμένων κειμένων και στοιχείων της επιφάνειας του
μηχανισμού που δεν είναι ευδιάκριτα ακόμα και με τα καλύτερα συστήματα συμβατικής
και ψηφιακής φωτογράφησης.
Λίγο αργότερα η Βρετανική εταιρεία X-Tek έστειλε στο Εθνικό Αρχαιολογικό
Μουσείο τον πρωτοποριακό τομογράφο Blade Runner, βάρους 8 τόνων. Είναι ένα
μηχάνημα που σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε μόνο και μόνο για τη συγκεκριμένη
έρευνα, κόστους ενός εκατομμυρίου ευρώ. Ο ιδιοκτήτης της εταιρείας παθιάστηκε
με το θέμα του μηχανισμού των Αντικυθήρων και προσέφερε δωρεάν τον τομογράφο.
Η εξέταση αποκάλυψε άγνωστες πτυχές του εσωτερικού του μηχανισμού.
Διαβάστηκαν για πρώτη φορά έπειτα από δύο χιλιάδες χρόνια επιγραφές το πάχος
των οποίων δεν ξεπερνά το ένα δέκατο του χιλιοστού.
Αργότερα πάνω σε αυτό το Μηχανισμό φτιάχτηκαν τα ηλιακά ρολόγια,
αρχικά στατικά και αργότερα μεταφερόμενα. Στο Βυζάντιο βρέθηκε παρόμοιος μηχανισμός
κατασκευασμένος τον 7ο αιώνα. Αντίστοιχος μηχανισμός περιγράφεται και από
τον μεταγενέστερο Άραβα Αλ Μπιρουνί. Ένα μεγάλο ποσοστό των τεχνολογικών κατακτήσεων
στον τομέα αυτό αφομοιώθηκε από τους Άραβες. Η τεχνολογία των οδοντωτών τροχών
εξελίχθηκε στην ωρολογοποιεία που εμφανίστηκε και άνθησε τον 13ο και 14ο αιώνα.
Ιδιαίτερα για το διαφορικό γρανάζι που αποτελεί και το πιο εντυπωσιακό εύρημα
στο μηχανισμό, πρέπει να αναφερθεί ότι επανεμφανίστηκε δεκάδες αιώνες αργότερα.
Πηγές: ΝΕΑ, ΒΗΜΑ, Καθημερινή, ΤΕΙ Αθήνας
Πρόσθετες πληροφορίες
-
Ο ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΗΣ ΤΩΝ ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ, Χ. ΛΑΖΟΥ εκδόσεις ΑΙΟΛΟΣ.
-
ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ τεύχος 209 Σεπτέμβριος 1997
Στις ιστοσελίδες
- Επίσημη Ιστοσελίδα για το Μηχανισμό των Αντικυθήρων
- The Antikythera Mechanism - 1
- The Antikythera Mechanism - 2
- The Antikythera Mechanism - 3
- Simulation of the Antikythera Mechanism
- Das Raederwerk von Antikythera
σχετικοί σύνδεσμοι
http://www.antikythera-mechanism.gr/el
http://technologein.pathfinder.gr/antikythira-mechanism/
σημ. Αν οι σύνδεσμοι δεν ανοίγουν κάντε τους μαρκάρισμα, αντιγραφή, επικόλληση πάνω.
