http://www.thinkfree.gr
Αντώνης Σαμαράκης ή αλλιώς: «Ζητείται ελπίς» σ’ έναν κόσμο που ζει μέσα στο «Λάθος»
Ο Σαμαράκης εμφανίστηκε σε μια εποχή κατά την οποία η ελληνική λογοτεχνία μοιάζει να προσπαθεί να βρει το προσωπικό της ύφος ξανά. Έρχεται λοιπόν και με έναν τρόπο λιτό αλλά ωστόσο ευθύβολο γίνεται μια γνήσια φωνή που καταδικάζει την ηθική και πνευματική αναπηρία της εποχής, ενώ ταυτόχρονα δίνει ένα νέο συγγραφικό στίγμα, αυτό του λογοτέχνη που ζει μέσα στην κοινωνία, πάσχει για την αδικία και τον πόνο, συμπάσχει μαζί της και γίνεται η δική της φωνή. Το έργο του γίνεται μια άγρυπνη ματιά, μια συνείδηση ουμανιστική και γι’ αυτό το λόγο μια διαρκώς ογκούμενη διαμαρτυρία σε έναν κόσμο για τον οποίο ο συγγραφέας απεγνωσμένα ζητά την ελπίδα.
Στο αφηγηματικό σύμπαν του Αντώνη Σαμαράκη άνθρωποι της διπλανής πόρτας μπλέκονται σε καφκικού τύπου παράδοξες καταστάσεις και συχνά μεταβάλλονται και οι ίδιοι απροσδόκητα. Άλλωστε πάντα μέσα στις συντεταγμένες ενός κόσμου παράλογου ο άνθρωπος επαναπροσδιορίζει τις αξίες του και απεκδυόμενος την κατεστημένη του ταυτότητα ξανακερδίζει την αθωότητά του, βρίσκει το θαμμένο καλά μέσα του παιδί της νιότης του. Ο Σαμαράκης μας προτείνει έναν νέο τρόπο να «διαβάσουμε» τον άνθρωπο. Οι εσωτερικοί μονόλογοι που σηματοδοτούν το έργο του, διακόπτοντας την αφηγηματική ροή, γίνονται το σημείο αναφοράς όλης της φιλοσοφικής του κοσμοαντίληψης κι ενός ολόκληρου αξιακού συστήματος που ο συγγραφέας θέλει τελικά να προβάλλει.
Δύο είναι οι βασικές αγωνίες του. Πρώτον η κοινωνική αφύπνιση και δεύτερον η ανάγκη να ξαναδούμε τον άνθρωπο ως μια άδολη προσωπικότητα που ενστερνίζεται την ηθική πρωτίστως κρίση της εποχής του. Οι ιστορίες του λειτουργούν πολυεπίπεδα. Στο πρώτο επίπεδο γίνεται απλώς μια καταγραφή της κοινωνίας, συνήθως μιας επαρχιακής πόλης. Αργότερα, συχνά με χιούμορ και σαρκασμό ο συγγραφέας προσπαθεί να καταδείξει τα δεινά αυτής της κοινωνίας. Η τυπολατρία, η γραφειοκρατία, η θρησκευτική αγκύλωση, οι στεγανές κοινωνικές δομές, οι παρωχημένες προκαταλήψεις και η κατάρριψη όλων αυτών, ώστε να ανοιχτεί ο δρόμος προς μια νέα δικαιοσύνη είναι θέματα που τον απασχολούν. Άλλωστε δεν είναι τυχαίο ότι γράφει σε μια εποχή που οι ιδέες των Καμύ και Σάρτρ διαποτίζουν τις συνειδήσεις.
Η κινηματογραφική γραφή, το γλωσσικό εκτόπισμα της αφήγησης που την καθιστά φαινομενικά απλή, σχεδόν προφορική, στην πραγματικότητα όμως πρόκειται για μια γλώσσα καίρια και ταυτόχρονα αιχμηρή, οι σύντομες σχεδόν κοφτές φράσεις χωρίς επίθετα, η συχνή χρήση των αποσιωπητικών, η σχεδόν χωρίς ανάσα ροή της ιστορίας, η υπερβολή, οι λεκτικές επαναλήψεις, γίνονται στοιχεία που χαρακτηρίζουν το έργο του και δίνουν έναν μοντερνιστικό χαρακτήρα στη γραφή του. Μοιάζει να αφηγείται με κινηματογραφικά πλάνα, χρησιμοποιώντας τις αρχές της αστυνομικής λογοτεχνίας σε ένα έργο που διατηρεί το λιτό και απέριττο ύφος ακόμη κι όταν περνάει το πιο επιβλητικό μήνυμα, που δεν εντάχθηκε σε λογοτεχνικές σχολές και που κατάφερε να αγγίξει τον άνθρωπο ακριβώς χάρη στην φυσική του πρωτοτυπία.
Αυτό που ο Σαμαράκης έχει κατά νου όταν γράφει είναι η ακτινοσκόπηση ενός κόσμου ανθρώπινου, ενός κόσμου καλοσύνης και ηθικών αξιών, στον οποίο θα θριαμβολογήσει τελικά η δικαιοσύνη και η πάταξη κάθε ολοκληρωτισμού. Και αυτά τα στοιχεία γίνονται προσωπική συνείδηση του Σαμαράκη καθώς έλκονται από το χάος που άφησε στις ανθρώπινες συνειδήσεις ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Ο σκεπτόμενος άνθρωπος της μεταπολεμικής κοινωνίας, συντετριμμένος από το υπαρξιακό κενό το οποίο βιώνει, αναζητά έναν νέο ιδεολογικό προσανατολισμό και ο Σαμαράκης γίνεται η φωνή του, μια φωνή ποτισμένη κυρίως από την αγωνία για την ελευθερία. Γι’ αυτό μάλιστα ο ίδιος, στο έργο του Σήμα Κινδύνου γράφει:
«Εδώ ήταν το επίκεντρο της ανησυχίας μου: η ανησυχία για την ελευθερία. Γιατί οι λογής λογής φόβοι που κυριαρχούν στον κόσμο μας, και προπαντός οι δύο αυτοί βασικοί φόβοι, ο φόβος του πολέμου και ο φόβος της πείνας, τελικό αποτέλεσμα έχουν να προδίνουμε την ελευθερία, την ανάγκη για ελευθερία που μας είναι έμφυτη. Και σιγά-σιγά, θα ‘ρθουν οι κατοπινές γενιές, που δε θα αισθάνονται τίποτα στη λέξη «ελευθερία». Γιατί θα νεκρωθεί το ένστικτο της ελευθερίας με τη διαρκή υποταγή στο φόβο του πολέμου και στο φόβο της πείνας. Θα νεκρωθεί η δίψα της ελευθερίας. Οι γενιές που θα έρθουν κάποτε δε θα έχουν το αισθητήριο της ελευθερίας. Αυτό θα είναι η υπέρτατη ποινή».
Ο Σαμαράκης βάζει βαθιά το νυστέρι του στο ναρκωμένο σώμα της κοινωνίας και γίνεται οδηγός σε έναν αγώνα ενάντια σε όλους όσοι φαλκιδεύουν ιδανικά. Παραμένοντας πάντα δυσήνιος και αμείλικτος κατήγορος, ταγμένος στην αισθητική τής σμίλευσης χαρακτήρων άμεσων και καθημερινών, βαθύτατα γνήσιων όμως που αγωνίζονται να αντιταχθούν στο συμβιβασμό, κάθε είδους, που διψούν για αξιοπρέπεια και ελευθερία, που αγωνίζονται για την ανθρωπιά, ανθρώπους που οραματίζονται ένα νέο κόσμο ηθικής ακεραιότητας και ισορροπίας σε έναν κόσμο που όπως ο ίδιος γράφει είναι » γεμάτος ιδεολογίες και γυμνός από ιδανικά». Αυτόν τον κόσμο στηλιτεύει και ζητά την ελπίδα, την ανθρωπιά, την εξαργύρωση μιας εσωτερικής επιταγής, την καθιέρωση ενός άγραφου νόμου ηθικής ακεραιότητας στο ήθος του μεταπολεμικού ανθρώπου.
Ο Αντώνης Σαμαράκης γεννήθηκε στις 16 Αυγούστου του 1919, παιδί του Ευριπίδη και της Αδριανής Σαμαράκη. Από την ηλικία των 10 ετών άρχισε να γράφει ποιήματα. Το 1941 αποφοίτησε από τη Νομική σχολή Αθηνών, ενώ ήδη από το 1935 είχε αρχίσει να εργάζεται στο Υπουργείο Εργασίας, έως τη στιγμή που υπέβαλλε την παραίτησή του το 1963. Ως εκπρόσωπος της Ελλάδας πήρε μέρος σε πολλές διεθνείς διασκέψεις στην Κωνσταντινούπολη, στο Στρασβούργο το 1960, στη Γενεύη το 1962. Δεδηλωμένος πολέμιος της πολιτιστικής και ανθρωπιστικής κατάρρευσης που ακολούθησε τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο εμφανίστηκε στα ελληνικά γράμματα το 1954 με τη συλλογή διηγημάτων Ζητείται Ελπίς μια κραυγή διαμαρτυρίας απέναντι στο κραυγαλέο αδιέξοδο που σχηματιζόταν στον κόσμο και που η συνείδησή του δεν μπορούσε να αποδεχθεί.
Το 1959 το μυθιστόρημα Σήμα Κινδύνου, για να αποσπάσει διθυραμβικές κριτικές από τους Άγγελο Τερζάκη, Άρθουρ Καίσλερ, Άλκη Θρύλο, Γιάννη Μπεράτη, Λουίς Μπουνιουέλ, Γκράχαμ Γκρην, Παντελή Πρεβελάκη και Ευάγγελο Παπανούτσο. Το 1961 ακολούθησε η σειρά διηγημάτων με τίτλο Αρνούμαι.
Το 1965 θα εκδώσει όμως το περίφημο έργο του Το Λάθος, με το οποίο θα κερδίσει εκτός από εξαιρετικές κριτικές το Έπαθλο Κώστα Ουράνη και το Βραβείο Μυθιστορήματος των 12. Πρόκειται για ένα έργο σταθμό για το οποίο, τόσο από τον Ελληνικό χώρο όσο και από τον Διεθνή, ονόματα μεγάλου βεληνεκούς συμφώνησαν ότι είναι πρόκειται για ένα αριστουργηματικό έργο.
Έπειτα ακολούθησε το έργο του Η Ζούγκλα το 1966, και Το Διαβατήριο το 1973, το οποίο περιέχει βιωματικά στοιχεία του συγγραφέα από την περίοδο της χούντας. Και πολλά χρόνια αργότερα το αυτοβιογραφικό του έργο 1919- και το Εν Ονόματι το 1999.
Ο Αντώνης Σαμαράκης υπήρξε πάντα ένας συγγραφέας με κοινωνικές ανησυχίες που ήθελε με το έργο του να σταθεί ένας άλλος «Σηματωρός και κήρυκας» στο δρόμο της ανθρώπινης αλληλεγγύης και επικοινωνίας. Αγαπούσε τα παιδιά όλου του κόσμου και ταξίδεψε στην Αιθιοπία δύο φορές ως Πρεσβευτής Καλής Θέλησης της UNICEF, ταξίδια που τον σημάδεψαν βαθιά και όσοι είχαν την τύχη και την τιμή να τον γνωρίζουν προσωπικά θα θυμούνται πάντα το λαγαρό και ταυτόχρονα πονετικό βλέμμα του κάθε φορά που μιλούσε γι’ αυτά.
Σήμερα που η ελληνική κοινωνία βιώνει μια νέα κρίση, τόσο οικονομική όσο και ηθική το έργο του Σαμαράκη γίνεται πιο επίκαιρο από ποτέ. Γραμμένο από έναν άνθρωπο που σε ολόκληρη τη ζωή του παρέμεινε υπερασπιστής όσων η σωφροσύνη του υπαγόρευε μέσα στο χαώδες ηθικό νανισμό της κοινωνίας. Ένας άνθρωπος με οράματα κοινωνικής αδελφοσύνης που έγραφε πάντα για όλα όσα η συνείδησή του δεν μπορούσε να αντέξει, έχοντας ως αγαπημένη του φράση τα λόγια του Οδυσσέα Ελύτη: « σε όλη μου τη ζωή παρέμεινα η άμμος στα γρανάζια του κόσμου κι όχι το λάδι».
Το έργο του Αντώνη Σαμαράκη επανακυκλοφορεί τον ερχόμενο Ιούνιο από τις εκδόσεις Ψυχογιός.
