Η στωική αταραξία

πηγή http://www.nea-acropoli-ioannina.gr/filosofias/h-stwikh-ataraxia.html 

Αναδημοσίευση άρθρου από Νέα Ακρόπολη

Η στωική αταραξία

Είναι η στωική αταραξία παθητικότητα, ακινησία, έλλειψη ενδιαφέροντος για τα εγκόσμια και την πραγματικότητα ή είναι ένας τρόπος ζωής του σοφού, που προϋποθέτει μια τέλεια ακινησία μια γαλήνη που ξεριζώνει από την ψυχή τα στοιχεία δυσαρμονίας και σύγκρουσης;

Για να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα χρειάζεται να κατανοήσουμε τα χαρακτηριστικά της φιλοσοφίας που οδήγησαν τους Στωικούς να προσπαθούν να βασίσουν την Ηθική τους στο ιδεώδες του σοφού , του ανθρώπου δηλ. που είναι ενάρετος ώστε να μπορεί να γίνει ευτυχισμένος. Ο απώτερος, λοιπόν, σκοπός τους είναι η ευτυχία και η αντιμετώπιση των ευτυχισμένων και των άσχημων στιγμών της ζωής με μέτρο και ηρεμία.

Η κοσμική θεότητα ήταν για κείνους το « Πυρ», ο λόγος των όσων υπάρχουν και δίνει νόημα σε όσα υπάρχουν και συμβαίνουν, τα οποία έχουν μια Αναγκαιότητα και μια αναπόφευκτη Σκοπιμότητα. Αυτές οι αρχές, που από άλλους φιλοσόφους ονομάζονται Πρόνοια και Μοίρα, αποτελούν βασικό νόμο του σύμπαντος. Τα πάντα συνδέονται έτσι ώστε το καθένα είναι το αποτέλεσμα μιας αιτίας (αιτιοκρατία). Υπάρχει η Ανάγκη που κινεί τα πράγματα, που κινεί τον κόσμο και η σκοπιμότητα εμποδίζει οποιαδήποτε πορεία πέρα από την προκαθορισμένη. Αποδέχονται το κακό που υπάρχει μέσα στον κόσμο, σαν ένα παιδαγωγικό ηθικό επιχείρημα, που μας οδηγεί να συνειδητοποιήσουμε το καλό και να φτάσουμε σ' αυτό. Ο άνθρωπος οδηγούμενος από την πίστη του, τίθεται στη διάθεση της Πρόνοιας με την βεβαιότητα ότι όλα όσα θα συμβούν θα είναι πάντα τα καλύτερα.

Κάποιος, πολύ επιφανειακά, θα μπορούσε να θεωρήσει την στωική αταραξία σαν μοιρολατρία. Για τους στωικούς, ο άνθρωπος μοιάζει με γλύπτη και είναι για την ζωή του ότι ο γλύπτης για το υλικό του. Ο γλύπτης βέβαια είναι κάτι ξεχωριστό από το υλικό του ενώ ένας άνθρωπος δεν είναι διαχωρισμένος από την ζωή του. Όπως ένα άγαλμα δεν είναι ανακάλυψη αλλά δημιούργημα έτσι και ο άνθρωπος πρέπει να δημιουργήσει την ίδια του την ζωή. Πρέπει να την κατασκευάσει κι αυτό έρχεται σε αντίθεση με την μοιρολατρία. Ένας γλύπτης όμως, πως θα πετύχει τον σκοπό του αν δεν είναι γνώστης του υλικού του και της γλυπτικής τέχνης να κατασκευάσει δηλαδή ένα άγαλμα που έχει ήδη με την δημιουργική του φαντασία γεννήσει ο νους του; Και ο άνθρωπος πως θα πετύχει τον πρωταρχικό του στόχο, να γίνει δηλαδή ευτυχισμένος αν δεν γνωρίζει την φύση της ζωής και ειδικά το πώς να ζει;
Ένας ρεαλιστής αντιλαμβάνεται ότι η πραγματικότητα δεν είναι απαραίτητα ιδανική και ότι τα πράγματα δεν είναι πάντοτε, αν όχι ποτέ, όπως θα επιθυμούσε να είναι, ότι είναι εφήμερα και μεταβλητά, ότι η ζωή είναι αβέβαιη, ότι «τα πάντα υπόκεινται στον θάνατο και τη λεηλασία». Ο Επίκτητος έλεγε ότι «αυτό που είναι τρομερό δεν είναι ο θάνατος, αλλά ο φόβος του θανάτου.»

Και ποια είναι αυτά τα στοιχεία του ανθρώπου που υπόκεινται στον θάνατο και την φθορά;
Οι κατώτερες παρορμήσεις, αυτές που τώρα ονομάζονται φυσιολογικές δεν αποτελούν την ανθρώπινη φύση. Η ανθρώπινη φύση ριζώνει στο Νου και είναι αυτό που την διακρίνει από τα άλλα βασίλεια. Ο άξονας του ψυχολογικού μας συστήματος είναι ο ψυχισμός και μπορεί να θολώνει το νου. Ο μοναδικός τρόπος να ελέγχει τον φυσικό (έδρα των ενστίκτων) και τον ψυχολογικό (έδρα των συναισθήσεων) φορέα είναι μέσω της βούλησης και του νου. Η βούληση δίνει δύναμη και ο νους δίνει διάκριση για να μπαίνουν τα πράγματα στην σωστή τους θέση. Ο σωστός χειρισμός των συναισθημάτων (φόβος, επιθυμία, ηδονή, δυσαρμονία) έχει σαν αποτέλεσμα την ευδαιμονία, την γαλήνια ευτυχία του σοφού. Δεν διαχωρίζεται από την αρετή και δεν είναι συγκινησιακή ή αισθησιακή ευτυχία, αλλά εστιάζεται στα ανώτερα στοιχεία του ανθρώπου δηλαδή από το νου και πάνω.

Ο καλύτερος τρόπος για να αποφύγει κανείς το χτύπημα των παθών του είναι να τα γνωρίσει επειδή η συναισθηματική σύγκρουση χάνει δύναμη μπροστά στην ψυχρότητα της λογικής ανάλυσης. Να αναλύσουμε την αιτία των παθών, για ποιο λόγο έχουμε τα συγκεκριμένα πάθη, αναπτύσσοντας την εσωτερική ικανότητα να παρατηρούμε τον εαυτό μας, κι εν συνεχεία να τον γνωρίσουμε και να τον ελέγχουμε.

Θ' αναρωτηθεί κάποιος πως μπορεί ο άνθρωπος να φτάσει στην ευτυχία μέσα από την κυριαρχία της ψυχρής λογικής ανάλυσης ή ακόμα και μέσω της διάκρισης σαν λειτουργία ενός νου;

Οι Στωικοί χρησιμοποίησαν δύο έννοιες που μπορούν να μας δώσουν απάντηση : τον μικρόκοσμο και τον μακρόκοσμο.
Ο άνθρωπος απελευθερώνεται από εξωτερικές πιέσεις μέσω του ΝΟΥ που είναι ικανός να ΔΙΑΚΡΙΝΕΙ και ανήκει στον μικρόκοσμο .

Ο Παγκόσμιος Νους ή Λόγος ρυθμίζει την φύση και αναλογικά ο ανώτερος νους (Μάνας) του ανθρώπου ρυθμίζει την ύπαρξή του. Αντανάκλαση του Λόγου στον άνθρωπο είναι το «Ηγεμονικόν», ο Θείος Σπινθήρας ο οποίος επιστρέφει στην πρωταρχική του πηγή και ο σοφός μπορεί να ανακαλύψει τα ίχνη της φλόγας που καίει μέσα του και προέρχεται από το κοσμικό Πυρ. Θα συνειδητοποιήσει ότι εντάσσεται σ' έναν ανώτερο κοσμικό ρυθμό και ότι είναι ένας μικρόκοσμος. Θα αντιληφθεί ότι υπάρχει ένας Παγκόσμιος Νόμος και θα ακολουθήσει το δικό του Δάρμα, όπως αναφέρεται στην Μπαγκαβάτ Γκίτα. Να μπορεί να αντιληφθεί τις εσωτερικές αιτίες των πραγμάτων, αυτό θα τον οδηγήσει να υπακούει σ' έναν ανώτερο ρυθμό και να εξομοιώσει την ανθρώπινη βούλησή του με την Θεία Ανάγκη και τον Παγκόσμιο Νόμο.

«Ελεύθερος είναι αυτός που ελεύθερα υπακούει σε αυτά που κατ' ανάγκη συμβαίνουν» είπε ο Σενέκας. Να έχει συνείδηση δηλαδή του τι είναι αυτή η Θεία Ανάγκη που κινεί τον κόσμο και ποιος ο ρόλος του μέσα σ΄ αυτόν. Από κει πηγάζει και η έννοια του καθήκοντος : γνωρίζω και επιλέγω να ακολουθήσω το δάρμα, να δράσω αλλά με βάση την αρετή. Για τους Στωικούς το καθήκον ήταν ζήτημα της ενάρετης δράσης. Οι Στωικοί δέχονται την ύπαρξη της χαράς της ψυχής που προκύπτει από την άσκηση του καθήκοντος επειδή αυτό τους οδηγεί στην ευτυχία. Το καθήκον είναι για κείνους το γνήσιο ηθικό χρέος ή ένα κατόρθωμα. Ο Στωικός φιλόσοφος ήταν διατεθειμένος να παραμερίσει τα πάντα για να πραγματοποιήσει το χρέος του.

Βασίζουν την Ηθική τους στο ιδεώδες του σοφού , του ανθρώπου δηλ. που είναι ενάρετος ώστε να μπορεί να γίνει ευτυχισμένος και η αταραξία είναι ο τρόπος ζωής του σοφού που έχει γνωρίσει τον εαυτό του και διακατέχεται από εσωτερική ηρεμία. Είναι λοιπόν ένας σκοπός για τον στωικό φιλόσοφο αλλά και ένας τρόπος ζωής που θα τον οδηγήσει σ' αυτόν το σκοπό, να φτάσει να κατακτήσει το «Γνώθι σ' αυτόν».

Ο άνθρωπος που αρχίζει να συντονίζεται με την εντολή του Λόγου, φτάνει στην ΑΥΤΑΡΚΕΙΑ, και στην ΑΥΤΟΚΥΡΙΑΡΧΙΑ. Πρώτη θεωρούν την αρχή της αυτοσυντήρησης, επειδή το έμψυχο ον ξεχωρίζει μ' αυτήν, ό,τι είναι σύμφωνο με την φύση του και τα αντικείμενα των παθών παραμένουν αδιάφορα σ' εκείνον ο οποίος συνεργάζεται, με την θέλησή του, στη διάσωση του Παγκόσμιου Ρυθμού.

Η στωική αταραξία πηγάζει από την βεβαιότητα ότι το κακό υπάρχει σαν ένα μέσο για να οδηγήσει τον άνθρωπο στο καλό και όλη η ζωή τους είναι μια εξάσκηση, ακόμη και στα πιο μικρά και πιο καθημερινά, για την συνειδητοποίηση ότι ο άνθρωπος πρέπει να συμφιλιώνεται με την μοίρα του. Χρησιμοποιεί την αρχή ότι όταν συμβεί κάτι κακό υπάρχει και κάτι χειρότερο που θα μπορούσε να συμβεί, κι έτσι δεν είναι απροετοίμαστος για ότι κι αν του συμβεί αλλά το αντιμετωπίζει με ηρεμία. Κι όπως γράφει ο Επίκτητος στο Εγχειρίδιό του:

"Ποτέ να μην πεις για κανένα πράγμα: Το έχασα! Να λες : Το επέστρεψα! Πέθανε το παιδί σου; Γύρισε πίσω εκεί που ανήκει. Πέθανε η γυναίκα σου; Επεστράφη! Σου αφαίρεσαν δόλια την περιουσία; Κι αυτή επεστράφη. Κι εκείνος που σου την έκλεψε είναι τάχα αχρείος; Μα τι σε νοιάζει με ποιον τρόπο απαίτησε, εκείνος που σου την πρόσφερε να την επιστρέψεις; Όσο σου επιτρέπει κράτησε τα αγαθά σου σα να είναι ξένα πράγματα, όπως κάνουν αυτοί που μένουν προσωρινά σε πανδοχείο."Η αυτάρκεια είναι άλλη μια αρχή που ξεκίνησε από τους Κυνικούς και υιοθετήθηκε και από τους Στωικούς και προκύπτει από την αξιολόγηση του τι είναι σημαντικό και τι ασήμαντο για τον άνθρωπο που θέλει να δώσει την ενέργειά του σ' αυτό που είναι καθήκον του, αλλά και για να μην εξαρτάται η πνευματική του εξέλιξη και ευτυχία από τα υλικά αγαθά.

Να φτάσει να μην εξαρτάται η ψυχική του ηρεμία από τον εξωτερικό περίγυρο, καταστάσεις, πλούτη ή φτώχια, ανθρώπους.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο Μάρκος Αυρήλιος που σαν αυτοκράτορας της Ρώμης συνέχισε να διατηρεί τις παλιές του συνήθειες σαν πολίτης, αλλά επιπλέον δεν κοιμόταν στο κρεβάτι του αλλά στο πάτωμα.

Οι Στωικοί ήταν άνθρωποι που αναλάμβαναν ευθύνες και αξιώματα στην κοινωνία και ήθελαν να την κάνουν καλύτερη από όποια θέση κι αν ήταν, επειδή αναγνώριζαν ότι ο κόσμος δεν ήταν όπως εκείνοι επιθυμούσαν αλλά θεωρούσαν τον κάθε άνθρωπο ιερό και είχαν καθήκον να προσφέρουν το καλύτερο που μπορούσαν.

Η ζωή για τους Στωικούς ήταν ένα παιχνίδι, ένα υλικό όχι ένας αυτοσκοπός και σημασία έχει τι κάνουμε με την ζωή και όχι τι κάνουμε στη ζωή.
Η στωική αταραξία καθρεφτίζεται στα έργα πολλών φιλοσόφων ακόμα και σύγχρονων όταν διαβάζουμε:

«Να μάθεις να υπακούς. Μονάχα όποιος υπακούει σε ανώτερό του ρυθμό είναι λεύτερος.Νοιώθω στην καρδιά μου όλες τις ταραχές και τις αντινομίες, τις χαρές και τις πίκρες της ζωής. Μα αγωνίζουμε να τις υποτάξω σ' ένα ρυθμό ανώτερο από το νου, σκληρότερο από την καρδιά μου. Στο ρυθμό του Σύμπαντου που ανηφορίζει.»

ΚαζαντζάκηςΑν αναρωτηθούμε τι είναι εκείνο που αξίζει να κάνουμε σήμερα για να είναι καλύτερο το αύριο, ίσως ακούσουμε μια φωνή που έρχεται από πολύ παλιά, να μας δίνει την απάντηση: "Τι θα έκανα σήμερα, αν αύριο δε ζούσα ; ".

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

- ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ - ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ
Εκδόσεις ΕΝΑΛΙΟΣ- ΣΕΝΕΚΑΣ- ΕΙΝΑΙ ΜΙΚΡΗ Η ΖΩΗ
Εκδόσεις ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ- ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-ΛΙΝΟΣ ΜΠΕΝΑΚΗΣ
Εκδόσεις ΠΑΡΟΥΣΙΑ-ΑΘΗΝΑ 2004

Joomla SEF URLs by Artio

σημ. Αν δεν ανοίγουν οι σύνδεσμοι κάντε τους μαρκάρισμα, αντιγραφή, επικόλληση πάνω