Ο ναός του Αγ. Νικολάου στον Άγιο Νικόλαο Λασιθίου

Ο ναός του Αγίου Νικολάου απέχει 2 χιλιόμετρα από την πόλη του Αγίου Νικολάου και είναι χτισμένος στο μικρό όρμο του Καθολικού, στη χερσόνησο που σήμερα λέγεται “Μπουρούνι”. Στην τοποθεσία αυτή, που είναι ασφαλής και προφυλαγμένη, προσάραζαν τα πλοία από τη βυζαντινή και βενετσιάνικη εποχή. Ο όρμος αποτελούσε το κύριο λιμάνι της περιοχής για αρκετούς αιώνες. Στους βενετσιάνικους χάρτες σημειώνεται ως ”Porto di San Nicolo”, δηλαδή Λιμάνι του Αγίου Νικολάου. Η θέση, λοιπόν, είχε μεγάλη σημασία ως λιμάνι.

Η κ. Δάφνη Χρονάκη, αρχιτέκτων μηχανικός της 13ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, μας έδωσε τις παρακάτω πληροφορίες σχετικά με την οικοδόμηση του ναού:

“Ο ναός που είναι μονόχωρος τρουλλαίος οικοδομήθηκε, το πιθανότερο, λίγο πριν την αραβική επικράτηση (827/28 μ.Χ.). Αυτό συμπεραίνεται λόγω του ανεικονικού διακόσμου που έχει το πρώτο, αρχαιότερο στρώμα τοιχογραφιών, το οποίο κοσμήθηκε την περίοδο της Εικονομαχίας. Επομένως, ο ναός χτίστηκε πριν από την αναστήλωση των εικόνων, που έγινε το 843 μ.Χ. Επειδή όμως η Κρήτη είχε καταληφθεί από τους Άραβες το 827/828 μ.Χ., ο ναός πρέπει να είχε ήδη κατασκευαστεί και εικονογραφηθεί”. Επίσης, συμπλήρωσε ότι “… δεν γνωρίζουμε αν υπήρχαν εκεί κατασκευές παλιότερες από την εκκλησία. Σε έναν τάφο πάντως στο προαύλιο, που ανασκάφηκε το 2007, βρέθηκε μια μεταλλική πόρπη του 7ου μ.Χ. αιώνα. Υπήρχε επομένως χρήση του χώρου σε παλιότερες εποχές. Πολύ αργότερα, το 1968-69, το προαύλιο πλακοστρώθηκε, δεν έγινε ανασκαφή και δεν γνωρίζουμε τι υπήρχε γύρω από το ναό. Στη βόρεια πλευρά υπάρχει μικρή θολωτή δεξαμενή νερού, κατασκευασμένη ως φαίνεται κατά τη Βενετοκρατία”.

Σε σχέση με την κατασκευή και το είδος του ναού, η κ. Χρονάκη μάς είπε: “Ο ναός είναι πετρόκτιστος και στεγάζεται με ημικυκλικό θόλο, που στη μέση του έχει τρούλλο με ψηλό κυλινδρικό τύμπανο και πολύ μικρά παράθυρα στις 4 πλευρές. Η κατασκευή του είναι μέτρια, δηλαδή δεν έχει πολύ σπουδαία τεχνική, φαίνεται όμως ότι οι χτίστες ήταν έμπειροι. Χτίστηκε με απλή αργολιθοδομή, δηλαδή με κοινές πέτρες ακανόνιστου ορθογωνισμένου σχήματος και με λάσπη από ασβέστη και άμμο για συνδετικό υλικό. Μόνο οι γωνιακές πέτρες, οι γωνιόλιθοι, είναι λαξευμένες ώστε να αποκτούν ορθογώνιες και επίπεδες επιφάνειες. Τα ανώφλια των πορτών και παραθύρων είναι απλά ευθύγραμμα πελέκια, εκτός από την κύρια είσοδο που έχει τοξωτό ανώφλι πολύ απλής μορφής. Αυτή η κατασκευή, με όλα τα εξωτερικά στοιχεία σε απλές μορφές, χωρίς ιδιαίτερη διακόσμηση, είναι χαρακτηριστική των βυζαντινών χρόνων. Οι πέτρες που έχουν χρησιμοποιηθεί είναι κυρίως ψαμμιτικοί λίθοι, οι κοινώς λεγόμενες αμμούδες, που είναι σχετικά μαλακές και εύκολες στην κατεργασία, αλλά παθαίνουν μεγάλες φθορές από το χρόνο και τις καιρικές συνθήκες”.

Ως προς την εικονογράφηση του ναού, η κ. Χρονάκη τόνισε ότι “υπάρχουν δύο στρώματα ζωγραφικής: το πρώτο ανεικονικό, που τοιχογραφήθηκε πριν το 827/28 μ.Χ. με φυτικά και γεωμετρικά μοτίβα (σχηματοποιημένα φύλλα, κλαδιά, ρόμβους, κύκλους, ταινίες, κυματοειδείς γραμμές), και το δεύτερο εικονικό (με μορφές αγίων), που χρονολογείται στις αρχές του 14ου αιώνα. Κατά την ανακατάληψη της Κρήτης από το Βυζάντιο με το Νικηφόρο Φωκά το 961 μ.Χ. είχε ήδη συντελεστεί η αναστήλωση των εικόνων. Το 1303, όταν έγινε μεγάλος καταστρεπτικός σεισμός, το εκκλησάκι ανακαινίστηκε. Η νέα τοιχογράφηση κάλυψε εν μέρει το παλιό στρώμα γεωμετρικών και φυτικών μοτίβων. Από πάνω ζωγραφίστηκαν μορφές αγίων και εικόνες από την Καινή Διαθήκη. Για τους δημιουργούς των τοιχογραφιών δεν γνωρίζουμε τίποτα, επειδή εκείνες τις εποχές δεν υπέγραφαν τα έργα τους. Επίσης, δεν υπάρχουν γραπτές πηγές που να μας πληροφορούν για κάτι σχετικό”.

“Ο ναός έχει μοναδική αρχαιολογική αξία ως άρτιο δείγμα της πρωτοβυζαντινής αρχιτεκτονικής στην Κρήτη. Δεν έχει υποστεί σχεδόν καμία  μεταβολή από την αρχική του μορφή και γι’ αυτό το λόγο μάς δίνει μια πλήρη εικόνα του πώς ήταν ένας τρουλλαίος ναός τη συγκεκριμένη περίοδο, από την οποία δεν έχουν σωθεί παρά ελάχιστα μνημεία. Επιπλέον, η αξία των τοιχογραφιών είναι πολύ μεγάλη, τόσο από ιστορική όσο και από αισθητική άποψη. Πρόκειται για το ένα από τα δύο σωζόμενα εικονομαχικά μνημεία με ανεικονικό διάκοσμο στην Κρήτη (το άλλο είναι η Ροτόντα στην Επισκοπή Κισσάμου). Η ανεικονική ζωγραφική διακόσμηση καταστράφηκε στα περισσότερα μνημεία μετά την ήττα του Εικονομαχικού κινήματος, επομένως η σπανιότητα των δειγμάτων αυτής της τέχνης τούς δίδει εξαιρετική ιστορική αξία”.

Το εκκλησάκι έδωσε στην πόλη το όνομά της αφού χτίστηκε το φρούριο (Castel Mirabello) από τους Βενετούς (στη θέση της σημερινής Νομαρχίας), επειδή σιγά σιγά γύρω από το φρούριο αναπτύχθηκε οικισμός που απλώθηκε ως το λιμανάκι, που τότε ονομαζόταν Μαντράκι. Η πόλη, λοιπόν, μεγαλώνει γύρω στα μέσα του 19ου αιώνα και εκείνη την περίοδο αρχίζει να εμφανίζεται το όνομα «Άγιος Νικόλαος» για τον οικισμό. Στην απογραφή του 1881 ο οικισμός ονομάζεται ήδη επίσημα Άγιος Νικόλαος.

Ακολουθούν φωτογραφίες από τις εργασίες συντήρησης του ναού (αρχείο Δάφνης Χρονάκη).

hπηγή