«Η επιστήμη,
αγόρι μου, είναι φτιαγμένη από λάθη. Αλλά πρόκειται για χρήσιμα λάθη,
γιατί βήμα βήμα μάς φέρνουν πιο κοντά στην αλήθεια», έγραφε ο Ιούλιος
Βερν στο «Ταξίδι στο κέντρο της γης» και ενδέχεται η άποψή του αυτή να
αποτελεί μία από τις βασικές αρχές της εξέλιξης της επιστήμης.
Αν ο Αϊνστάιν είχε ζήσει έως τη δεκαετία του '90, θα διαπίστωνε ότι
η εισαγωγή της κοσμολογικής σταθεράς (Λ) στις εξισώσεις του δεν ήταν
«το μεγαλύτερο λάθος της ζωής του», όπως ο ίδιος δήλωνε, αλλά μια καθ'
όλα (σήμερα) σωστή κίνηση.
Το ίδιο ενδέχεται να συμβεί και στην περίπτωση των επιστημόνων του
διεθνούς πειράματος Opera, οι οποίοι ενώ τον Σεπτέμβριο του 2011
κοινοποίησαν στοιχεία σύμφωνα με τα οποία το υποατομικό σωματίδιο
νετρίνο ταξιδεύει ταχύτερα από το φως, σήμερα είναι αναγκασμένοι να
επαναλάβουν το πείραμα, καθώς διαπιστώθηκε η ύπαρξη τεχνικών σφαλμάτων -
ένα χαλαρό καλώδιο οπτικής ίνας και ένα ασυγχρόνιστο ρολόι. Η εκτίμηση
περί λάθους όμως δεν είναι οριστική. Το νετρίνο ενδέχεται ακόμη να
είναι ταχύτερο του φωτός.
Αν είναι όντως αλήθεια ότι η επιστήμη και η γνώση γενικότερα
εξελίχθηκαν διαμέσου μιας σειράς από λάθη, είναι επίσης αλήθεια ότι
μεταξύ λάθους και συνειδητού «ολισθήματος» ή κοινώς απάτης η διαφορά
είναι πολύ μεγάλη. «Από τη μία πλευρά υπάρχουν οι αγύρτες, ενώ από την
άλλη υπάρχει πάντα ένα περιθώριο λάθους το οποίο δεν πρόκειται να
μηδενιστεί ποτέ. Οταν σε ένα πολυσύνθετο πείραμα, όπως εκείνα της
σημερινής φυσικής, υπάρχουν 750.000 ηλεκτρικές συνδέσεις, μία από αυτές
ενδέχεται να μη λειτουργήσει σωστά», εξηγεί ο Τζιοβάνι Μπατιμέλι,
ιστορικός της Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Σαπιέντσα της Ρώμης.
Το ίδιο το νετρίνο, «το πιο κοντινό στο τίποτα σωματίδιο που
υπάρχει», ήρθε στο φως με τρόπο επεισοδιακό. Ο πατέρας του, ο αυστριακός
θεωρητικός φυσικός Βόλφγκανγκ Πάουλι, ήταν πρωτοπόρος της κβαντικής
φυσικής. Το 1945 και ύστερα από πρόταση του ίδιου του Αϊνστάιν του
απονεμήθηκε το Νομπέλ Φυσικής.
Μάλιστα, ο Πάουλι ήταν φημισμένος στους επιστημονικούς κύκλους για
τη μοναδική του «ικανότητα» να προκαλεί τη δυσλειτουργία του εξοπλισμού
των πειραμάτων απλώς και μόνο όντας παρών σε αυτά (για το «φαινόμενο
Πάουλι» ο λόγος).
Αφού υπέθεσε την ύπαρξη του νετρίνου το 1930, στη συνέχεια
στοιχημάτισε ένα κιβώτιο σαμπάνιες υπέρ της μη δυνατότητας απόδειξης της
ύπαρξής του. Το 1956, δυόμισι χρόνια πριν από τον θάνατό του, ο
Βόλφγκανγκ Πάουλι θα πληροφορηθεί ότι το νετρίνο όντως υπάρχει.
Οι επιστήμονες του Opera όμως δεν είναι οι μόνοι που αναγκάζονται
να προσεγγίσουν την αλήθεια σκοντάφτοντας. Σύμφωνα με έρευνα του
πρακτορείου Reuters και της «Wall Street Journal», από το 2001 έως το
2011 οι μελέτες που αποσύρθηκαν από τα επιστημονικά περιοδικά μετά τη
διαπίστωση λάθους δεκαπενταπλασιάστηκαν. Οταν αποσύρεται μια δημοσίευση,
αναγκαστικά αποσύρονται και όλες όσες στη συνέχεια βασίστηκαν σε
αυτήν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση παραποίησης
αναφορικά με ένα «πολυεμβόλιο» κατά του καρκίνου: η παραποίηση των
στοιχείων είχε ως αποτέλεσμα την απόσυρση ακόμη 18 μελετών, καθώς και
την ολική απαξίωση μιας δεκαετίας ερευνών της περίφημης Κλινικής Μayo.
Μεταξύ των επιστημόνων που είχαν δίκιο ακόμη και όταν έκαναν λάθος
ξεχωρίζει αρνητικά ο αμερικανός φυσικός Ρόμπερτ Μίλικαν. Εκτός από
σοβινιστής, αντισημίτης και αυταρχικός με τους μαθητές του, ο Μίλικαν
είχε την άσχημη συνήθεια να «πειράζει» τα στοιχεία: δημοσιοποιούσε μόνο
όσα επαλήθευαν τις υποθέσεις του και απέκρυβε όλα τα υπόλοιπα. Υστερα
από μακρά σειρά παραποιήσεων ο Μίλικαν κατάφερε όχι μόνο να μετρήσει το
φορτίο του ηλεκτρόνιου (1909), αλλά και να λάβει μερικά χρόνια αργότερα
το Νομπέλ Φυσικής (1923).
Το αντίδοτο της επιστήμης ενάντια στην επιδημία του λάθους αλλά
και της απάτης είναι μια διαδικασία που αποκαλείται «peer review
procedure», δηλαδή «διαδικασία αξιολόγησης από ομοτίμους». Πριν από τη
δημοσίευσή τους οι υπό αξιολόγηση μελέτες αποστέλλονται σε δύο ή
περισσότερους ειδικούς (αποκαλούνται «διαιτητές») οι οποίοι, ανώνυμα και
δωρεάν, παρέχουν τη γνώμη τους. Πέρα από το προσχέδιο της δημοσίευσης,
ελέγχεται και η μέθοδος που ακολουθήθηκε στην εκάστοτε μελέτη, αλλά
όπως υπογραμμίζει ο Κάρλο Μπερναρντίνι, η ακριβής αναπαραγωγή των
αποτελεσμάτων είναι αντικειμενικά αδύνατη.
Λύση το κουτσομπολιό. Εκτός όμως από την «αξιολόγηση από ομοτίμους»
υπάρχει και μια άλλη μέθοδος προστασίας της επιστήμης από τα εκούσια ή
ακούσια λάθη: «Η επιστημονική κοινότητα είναι μια κοινότητα ανοιχτή
και δημοκρατική. Αν υπάρχει κάποιος απατεώνας, αργά ή γρήγορα θα
αποκαλυφθεί και ο πιο γρήγορος τρόπος για να γίνει αυτό παραμένει το
κουτσομπολιό», λέει ο ιταλός επιστήμονας.
Διαμέσου του κουτσομπολιού ή όχι, είναι αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι
τα λάθη της επιστήμης τα εντοπίζει και τα διορθώνει πρωτίστως η ίδια η
επιστήμη. Λάθη σαν και αυτό που εντοπίστηκαν στο ταξίδι του νετρίνου
από τις εγκαταστάσεις του CERN έως το υπόγειο εργαστήριο του Γκραν Σάσο
στην Ιταλία στην πραγματικότητα δεν είναι λάθη, αλλά προβλήματα
τεχνικής φύσεως.
Στο τέλος του μήνα, μια νέα ακτίνα νετρίνου θα ξεκινήσει για ένα
ταξίδι 732 χιλιομέτρων το οποίο αν ολοκληρωθεί όπως αναμένεται, είναι
πιθανό να αναιρέσει την Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας. Το αν ο Αϊνστάιν
θα καθαιρεθεί από το βάθρο της σύγχρονης φυσικής απομένει να το δούμε.
Το μόνο σίγουρο είναι πως αυτήν τη φορά χαλαρά καλώδια δεν θα υπάρχουν
και τα ρολόγια θα είναι συγχρονισμένα σωστά.
