Πλήθων ο Γεμιστός

Αναδημοσίευση άρθρου από Νέα Ακρόπολη

http://www.nea-acropoli-ioannina.gr/filosofias/plhthwn-o-gemistos-o-ypokinhths-ths-anagennhshs.html

Πλήθων ο Γεμιστός: ο Υποκινητής της Αναγέννησης

Οι Ιστορικές Συνθήκες

Η Βυζαντινή αυτοκρατορία (324-1453) σε λίγο θα βυθιστεί στο σκοτάδι της Οθωμανικής κατοχής. Ο καιροί αλλάζουν και η φλόγα της φιλόσοφίας που επιβίωσε και δρούσε εν κρυπτώ μεταφέρετε τώρα στην δύση μέσα από έναν μεγάλο φιλόσοφο τον Πλήθων τον Γεμιστό με σκοπό την αναγέννηση της .

Ο Πλατωνισμός και ο Νεοπλατωνσιμός αφού έχουν παραμείνει στην σκιά για οκτώ ολόκληρους αιώνες ξανάρχονται ξανά στο προσκήνιο του ενδιαφέροντος. Ο Πλήθων ήταν ο εμπνευστής της ίδρυσης της Πλατωνικής Ακαδημίας της Φλωρεντίας από τον Κόζιμο των Μεδίκων. Η αρχή της Ακαδημίας ήταν και η αρχή της Αναγέννησης στην Δύση. Η Φιλοσοφία ξαναπέρνει τα ηνία της εκπαίδευσης και της διαμόρφωσης των ανθρώπων και μια νέα εποχή γεννιέται.

Ο ίδιος θεωρούσε τον εαυτό του Ρωμαίο πολίτη και αυτό είναι μια αλήθεια γιατί ο όρος βυζαντινός είναι ένας νεολογισμός που εισήχθηκε από τον Ιούλιο Βόλφ το 1562 όταν ίδρυσε το Corpus istoriae Byzantinae. Η αυτοκρατορία μέχρι την άλωση της ονομαζόταν Ρωμαική και η πρωτεύουσα της ήταν η Νέα Ρώμη που χτίστηκε πάνω σε σχέδια του Σώπατρου νεοπλατωνικού φιλοσόφου μαθητή του Ιάμβλιχου.

Η Ζωή του και τα Έργα του

Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη γύρω στο 1360 μχ, σύμφωνα με τον μαθητή του Βησσαρίων. Περίπου 20 χρονών τον βλέπουμε να κατοικεί στην Ανδριανούπολη και να μαθητεύει κοντά σε ένα Ιουδαίο με το όνομα Ελισσαίος που υπηρετούσε στην αυλή του Μουράτ του Β'. Ο δάσκαλος αυτός φαινομενικά ήταν Ιουδαίος, αλλά στην ουσία ήταν ελληνιστής και πολύθεος. Εκεί διδάσκεται Πλάτωνα, Αριστοτέλη, Αβερρόη και τις διδασκαλίες του Ζωροάστρη.

Μετά τον θάνατο του Ελισσαίου, που πιθανόλογείται ότι κάηκε ζωντανός από τους Τούρκους, επειδή θεωρήθηκε η διδασκαλία του επικίνδυνη για το Ισλάμ, ο Πλήθων μεταβαίνει στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί άρχισε να διδάσκει, αλλά η εκκλησία ενοχλήθηκε από την έντονη προτίμηση του στο αρχαίο ελληνικό πνεύμα και ιδιαίτερα στον Πλάτωνα, αλλά και από την επιρροή που ασκούσε, με αποτέλεσμα ο αυτοκράτορας Μανουήλ Β' να τον διώξει, ονομάζοντας τον αποστάτη σαν τον Ιουλιανό.

Η αποπομπή του θεωρήθηκε από τον Σχολάριο μεγάλη επιείκια επειδή κατ’ αυτόν έπρεπε να στιγματιστεί ή να απελαθεί «είς βάρβαρον γήν» ή να αχρηστευθεί  με «άλλον τίνον τρόπον». Τον εκδίωξε ο ίδιος άνθρωπος που τον θεωρούσε και τον προσφωνούσε «φίλων άριστε και σοφότατε».

Αποσύρθηκε στο Μυστρά για πρώτη φορά το 1409. Του χαρίζονται κτήματα και υπηρετεί ως ανώτατος λειτουργός της δικαιοσύνης, ως σύμβουλος των Παλαιολόγων και ως δάσκαλος ενός κύκλου αφοσιωμένων μαθητών, μεταξύ των οποίων συναντάμε τους Βησσαρίωνα, Μάρκο Ευγενικό, Μιχαήλ Αποστόλη και Λαόνικο Χαλκοκονδύλη. Συχνά κατέφευγε στο Πληθώνιο Άντρο, ένα χώρο που είχε διευθετήσει και διακοσμήσει σύμφωνα με την αρχαία ελληνική παράδοση.

Εκτός από την σχολή του υπήρχε και ένας εσωτερικός πυρήνας στο οποίο γινόταν δεκτοί μόνο ορισμένοι μαθητές του. Αυτό φαίνεται μέσα από τα κείμενα του Ιερώνυμου Χαριτώνυμου στο οποίο παραπονιέται ότι δεν έγινε δεκτος σε αυτήν. Εκεί διδασκόταν η αρχαία θρησκεία των προγόνων και η λατρεία των αρχαίων θεών. Το θεωρητικό κείμενο της πίστης αυτής βρέθηκε σε ένα αυτοβιογραφικό χειρόγραφο του Πλήθωνα, το οποίο περιλάμβανε μια περίληψη των δογμάτων του Ζωροάστρη και του Πλάτωνα.

Ενας μαθητής αυτής της σχολής ήταν ο Ιουβενάλιος, τον οποίο ο Γεννάδιος Σχολαριος αποκάλεσε «μύστη του ψεύδους». Περιόδευε σε μοναστήρια, ξενώνες, πανηγύρια και εκφωνούσε πύρινους λόγους, στους οποίους κατηγορούσε την πολιτεία και την εκκλησία για διαφθορά, διαδίδοντας τις διδασκαλίες του Πλήθωνα και το νέο πολιτειακό σύστημα. Καταδιώχτηκε και θανατώθηκε δια πνιγμού κατόπιν εντολής του Σχολάριου.

Ο αυτοκράτορας Ιωάννης ο Παλαιολόγος σε μια από τις περιοδείες του στην Πελοπόνησσο φροντίζει να έρθει σε επαφή με τον έλληνα φιλόσοφο για να ζητήσει την γνώμη του για το φλέγον ζήτημα τότε της ένωσης των δύο εκκλησιών. Ο Πλήθων προβλέπει ότι αυτή η προσπάθεια θα αποτύχει αλλά είναι μέλος της ελληνικής αντιπροσωπείας στην σύνοδο Φερράρας-Φλωρεντίας για την ένωση των εκκλησιών. Το ταξίδι αυτό αποτελεί σημαντικό σταθμό στην ιστορία της διάδοσης των ελληνικών γραμμάτων στην Δύση. Στην σύνοδο ο Πλήθων υποστήριξε τις απόψεις των βυζαντινών και αντιτάχτηκε στην ένωση των εκκλησιών.

Εκεί είχε επίσης την ευκαιρία να συναντηθεί με επιφανείς Ιταλούς ουμανιστές και να γίνει ο εισηγητής του πλατωνισμού στην Ιταλία της αναγέννησης και ο εμπνευστής της ίδρυσης της Πλατωνικής Ακαδημίας της Φλωρεντίας από τον Κόζιμο των Μεδίκων. Έτσι στο περιθώριο των συζητήσεων ο Πλατωνισμός και ο Νεοπλατωνσιμός αφού έχουν παραμείνει στην σκιά για οκτώ ολόκληρους αιώνες ξανάρχονται ξανά στο προσκήνιο του ενδιαφέροντος. Εκεί εκφώνησε την περίφημη πραγματεία του «Περί ων Αριστοτέλης προς Πλάτωνα διαφέρεσθαι» υποστηρίζοντας την υπεροχή του Πλάτωνα πάνω στον Αριστοτέλη. Η μελέτη αυτή είναι η αρχή της πτώσης της Σχολαστικής φιλοσοφίας που στηρίχθηκε στον Αριστοτέλη για την ταξινόμηση και κατάταξη των έργων της εκκλήσιας.

Η φιλοσοφία του

«Εμπρός λοιπόν, λόγιοι θεοί, όποιοι και όσοι είσθε και εποπεύετε στις επιστήμες και στις αληθινές γνώμες, δώστε τες σε αυτούς που θέλετε, σύμφωνα με την θέληση του Διός, του μεγάλου Πατέρα και Βασιλέα όλων. Γιατί δεν μπρούμε χωρίς εσάς εμείς να εκτελέσουμε αυτό το μεγάλο έργο. Αλλά εσείς οδηγείστε μας σε αυτούς τους λόγους και δώστε αυτή η συγγραφή να γίνει επιτυχής όσο το δυνατόν περισσότερο και κτήμα αιώνιο στους ανθρώπους που θέλουν, και στο ιδιωτικο και στο δημόσιο βίο, να ζήσουν κάλλιστα και άριστα».

Με αυτά τα λόγια άρχίζει το τέταρτο κεφάλαιο με τίτλο «Προσευχή προς τους προστάτες θεούς του λόγου» από το πρώτο βιβλίο του έργου Πλήθωνος Νόμοι. Σε αυτό το έργο συνοψίζεται όλοκληρο το πρόγραμμα των θρησκευτικών, πολιτικών και κοινωνικών μεταρυθμίσεων τις οποίες εισηγήθηκε ο Πλήθων στους δεσπότες του Μοριά. Το έργο δεν σώζεται ολόκληρο γιατί κάηκε δημόσια κατόπιν εντολής του Πατριάρχη Γεννάδιου καιεξόρκιζε του πάντες να κάνουν το ίδιο για οποιοδήποτε αντίγραφο. Ο Δημήτριος Ράλλης όμως διέσωσε από τον αφανισμό πολλά αποσπάσπασματα. Είναι χωρισμένο σε τρία βιβλία. Από τα 31 κεφάλαια του πρώτου έχουν διασωθεί μόνο τα 4 πρώτα. Από τα 27 του δέυτερου μόνο δύο και από τα 43 του τρίτου έχουν διασωθεί μόνο εννιά.

Το σύστημα του Πλήθωνα αποβλέπει στην επικράτηση μιας παγκόσμιας θρησκείας, βασισμένης κυρίως στην Νεοπλατωνική φιλοσοφία. Ο μόνος οδηγός του ανθρώπου κατά τον Πλήθων είναι η φιλοσοφία. Η ιδανική πολιτεία θα έχει πολίτευμα παρόμοιο με της αρχαίας Σπάρτης σε συνδιασμό με τις Πλατωνικές αντιλήψεις.

Στο πρώτο κεφάλαιο του πρώτου βιβλίου με τίτλο «Περί της διαφοράς δοξασιών μεταξύ των ανθρώπων, σε σχέση με τα πλέον σημαντικά ζητήματα» αναφέρει ότι η ίδια η φύση θέλησε οι άνθρωποι να ζήσουν «ευδαιμόνως». Αλλά ενώ ο σκοπός είναι ο ίδιος οι δρόμοι που διαλέγουμε για την ευδαιμονία είναι πολλοί και έτσι προκαλείται ανωμαλία και ταραχή. Για να μας βγάλει η φιλοσοφία από αυτό τον λαβύρινθο πρέπει να εξεταστεί « Τι είναι άνθρωπος, ποια είναι η φύση του και ποια η δυναμή του». Αλλά για να λύσουμε το πρόβλημα αυτό, πρέπει πρώτα να θέσουμε το έρώτημα «για την φύση όλων των πραγμάτων, ποιο είναι το άρχαιότερο όν, ποιες είναι οι δευτερες και τρίτες φύσεις, ποιες οι τελευταίες και ποια η δύναμη της καθεμιάς». Έτσι εξηγεί γιατί είναι υποχρεωμένος να αρχίσει από τους θεούς.

Στο πέμπτο κεφάλαιο του πρώτου βιβλίου με τίτλο «Γενικές αρχές περι θεών» διδάσκει ότι οι θεοί είναι νοητικές φυσικές ενέργειες που διοικούν ένα ορισμένο βασίλειο.

Ο Ποσειδών την μορφή, το όριο και το συγκεκριμένο κάλλος, η Ήρα την πολλότητα, ο Απόλλων την ταυτότητα, η Άρτεμις την διάκριση, ο Ήφαιστος την μονιμότητα, ο Διόνυσος την αυθόρμητισμό, η Αθηνά την δεκτική κινηση και την απόριψη του περιττού κ.α.

Στο δεύτερο κεφάλαιο του πρώτου βιβλίου με τίτλο «Περί ηγεμόνων και βελτίστων λόγων» αναζητεί την μέθοδο η οποία θα μας βγάλει από την σύγχιση και θα μας οδηγήσει στην αλήθεια. Η μέθοδος αυτή είναι η αναζήτηση των λόγων των μεγάλων ανδρών του παρελθόντος και αναφέρει όλους τους μεγάλους σοφούς.

Στο δέυτερο βιβλίο και στο έκτο κεφάλαιο με τίτλο «Περι ειμαρμένης. Επιστροφή εις το ζήτημα της αθανασίας της ψυχής» λέει ότι όλα τα μέλλοντα είναι προκαθορισμένα, ότι τα πάντα έχουν την αιτία τους και έχουν την ρίζα τους στην αιωνιότητα, μια ρίζα αμετακίνητη που είναι η βούληση του Δία. Τον Δία τον ονομάζει «Αιτιώτατον» δηλ αιτία όλων των αιτιών. Στο εικοστό δεύτερο κεφάλαιο που δεν υπάρχει ο Πατριάρχης Γεννάδιος σε ένα γράμμα του λέει ότι υποστηρίζει την μετενσάρκωση.

Η «Επινομίς» περιέχει τα γενικά συμπεράσματα του Πλήθωνα. Λέει ότι ο άνθρωπος είναι σύνθετος και μέσα του διασταυρώνονται δύο είδη «αυτό που είναι ζωώδες και θνητό και αυτό που είναι αθάνατο και συγγενεύει με τους θεούς».

Ο Πλήθων πέθανε το 1452 στην Σπάρτη. Ο θανατός του προκάλεσε μεγάλη σύγχιση μεταξύ των μαθητών του, οι οποίοι δεν έβρησκαν λέξεις για να τον εξυμνήσουν. Ακόμη και οι αμειλικτοι εχθροί του, Γεώργιος ο Τραπεζούντιος και Γεννάδιος Σχολάριος. ομολόγησαν την σοφία του.

Η μικρή εσωτερική κοινότητα του Μυστρά διαλύθηκε μετά τον θανατό του, που συνέπεσε σχεδόν με την πτώση της αυτοκρατορίας. Οι αρχές της θρησκείας του και το πνεύμα της φιλοσοφία του δεν χάθηκαν, έζησαν μέσα από την Πλατωνική σχολή της Φλωρεντίας, η οποία ήταν ο κινητήρας της Αναγέννησης.

Όπως ο ίδιος έλεγε :

«Η Αναγέννησις είναι δυνατόν να επιτευχθεί δια της αφυπνίσεως των ηθικών δυνάμεων και της αξιοποίησης την πνευματικής κληρονομιάς».

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

- Περιοδικό Νέα Ακρόπολη τεύχος 95

- Περιοδικό Ανιχνεύσεις τεύχος 24

- Περιοδικό Ιστορικά θέματα τεύχος 22

- Περιοδικό Ανιχνεύσεις τεύχος 20

- Εγκυκλοπαίδια Δομή5ος και 6ος τόμος

Joomla SEF URLs by Artio

σημ. Αν δεν ανοίγουν οι σύνδεσμοι κάντε τους μαρκάρισμα, αντιγραφή, επικόλληση πάνω