Αρχαία Σπάρτη

  Αναδημοσίευση άρθρου από Νέα Ακρόπολη

http://www.nea-acropoli-ioannina.gr/arxaiwn-politismwn/arxaia-sparth.html

Αρχαία Σπάρτη

« ‘Η ταν ή επί τας...» Μια φράση πασίγνωστη σε όλους μας, που μέσα της κρύβει τη νοοτροπία ενός λαού που πέρασε στην Ιστορία σαν το παράδειγμα της έντιμης και λιτής ζωής. Μ' αυτή τη φράση η Σπαρτιάτισσα μητέρα αποχαιρετούσε τον γιο της θυμίζοντας του πως το καθήκον του ήταν να πολεμήσει με θάρρος για την πατρίδα του, τιμώντας τα όπλα του, και αν χρειαστεί να πεθάνει γι' αυτήν.

Η Σπάρτη στον αντίποδα της Αθήνας και των άλλων σημαντικών πόλεων στην αρχαία Ελλάδα, προκάλεσε συναισθήματα θαυμασμού σε σχέση με το πνεύμα, την αρετή και την γενναιότητα των πολιτών της. Ο Λυκούργος, ο μυθικός νομοθέτης, ήταν αυτός που όρισε μέσα από νόμους-ρήτρες την λειτουργία και την τήρηση αυτού του πνεύματος. ‘Έζησε τον 8ο αιώνα π.Χ. και σ' αυτόν αποδίδεται η δημιουργία του κράτους της Σπάρτης, που μέχρι τότε την κατοικούσαν μικρές αυτόνομες πολεμικές ομάδες.

Αρχαία Σπάρτη

Οι νόμοι αυτοί παρέμειναν αμετάβλητοι για πεντακόσια χρόνια και όπως αναφέρει ο Ξενοφώντας, πριν τεθούν σε λειτουργία, ο Λυκούργος έλαβε την έγκριση του Μαντείου των Δελφών. «...'Όταν λοιπόν πήρε απάντηση ότι θα είναι από κάθε άποψη το καλύτερο (η νομοθεσία), τότε μόνο παρέδωσε τους νόμους και όρισε ότι θα είναι όχι μόνο άνομο αλλά και ανόσιο να μην υπακούει κανείς σε νόμους επικυρωμένους από τον Θεό.» (Ξενοφώντα: Λακεδαιμονίων Πολιτεία)

Η μεγαλύτερη αρετή ενός πολίτη της Σπάρτης ήταν η πρόθυμη θυσία του στο καθήκον της άμυνας και της σωτηρίας της πατρίδας του. Τα δικαιώματα του ήταν ανάλογα, όχι ως προς την οικονομική ή κοινωνική του θέση, αλλά ως προς το μέγεθος της αυτοθυσίας του για το κοινό καλό, για την Σπάρτη.

Σημαντικές πηγές για να μελετήσουμε τη ζωή στην Αρχαία Σπάρτη αποτελούν ιστορικοί και φιλόσοφοι της κλασσικής εποχής, όπως ο Πλούταρχος, ο Ξενοφώντας, ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης, βασιζόμενοι πάντα στη νομοθεσία του Λυκούργου.

Πρώτη καινοτομία που συναντάμε είναι αυτή που ορίζει τη ζωή της γυναίκας και τις ασχολίες της. Στις υπόλοιπες πόλεις η γυναίκα ζούσε κλεισμένη στο σπίτι, υφαίνοντας και περιμένοντας την στιγμή του γάμου.
Ο Λυκούργος θεωρώντας σαν αποστολή της γυναίκας να γεννήσει γερά παιδιά για την Σπάρτη, όρισε να γυμνάζεται και να ζει με τέτοιο τρόπο, ώστε να προετοιμαστεί για την μελλοντική της ζωή.

Υπήρχαν αγέλες κοριτσιών, η γύμνια ήταν υποχρεωτική σε ορισμένες τελετουργίες, οι ασκήσεις του σώματος και οι αγώνες ήταν κοινοί και για τα δύο φύλα. Γενικά η ζωή της Σπαρτιάτισσας μπορεί να συσχετιστεί έμμεσα με τις περιγραφές που κάνει ο Πλάτωνας στην Πολιτεία για την γυναίκα-πολεμίστρια.

Με νόμο ήταν ορισμένος ο χρόνος τέλεσης του γάμου, όταν γυναίκες και άντρες βρισκόταν στην σωματική τους ακμή και οι επαφές τους έπρεπε να γίνονται με έλεγχο των ενστίκτων τους, έτσι ώστε πάντα να επιθυμούν ο ένας τον άλλο και να είναι ο καρπός της ένωσης τους δυνατός.

Επίσης μπορούμε να πούμε ότι υπήρχε ένα είδος κοινοκτημοσύνης ανδρών και γυναικών, αφού μπορούσαν να ενωθούν οι καλύτεροι μεταξύ τους με την έγκριση των συζύγων τους, για να αποκτήσουν παιδιά με θαυμαστό σώμα αλλά και ψυχικά χαρίσματα.

Για να διατηρηθεί ο θεσμός του γάμου αναλλοίωτος, είχαν θεσπιστεί ειδικά πρόστιμα. Αυτά ήταν το πρόστιμο του αγαμίου, για εκείνους που δεν παντρευόταν, του οψιγαμίου, για εκείνους που παντρευόταν σε μεγάλη ηλικία και του κακογαμίου για εκείνους που είχαν συνάψει κακό γάμο.

Εκείνοι μάλιστα που δεν παντρευόταν, στερούνταν της τιμής και του σεβασμού από τους νεωτέρους τους. Λέγεται ότι κάποτε σ' ένα διακεκριμένο στρατηγό, τον Δερκυλλίδα, κάποιος νέος δεν του παραχώρησε τη θέση του, λέγοντας του: «Δεν έχεις γεννήσει ένα γιο που θα δώσει το κάθισμα του σε μένα». (Πλούταρχου: Λυκούργος)

Η εκπαίδευση των παιδιών ήταν στην αρμοδιότητα του κράτους. Μόλις γεννιόταν ένα παιδί, ο πατέρας του έπρεπε να το παρουσιάσει στη λέσχη, που απαρτιζόταν από τους γέροντες, για επιθεώρηση έτσι ώστε να γίνει αποδεκτό μέλος της φυλής.

Τα αγόρια έμεναν με τους γονείς τους έως τα επτά τους χρόνια. Στη συνέχεια ανήκαν στην πολιτεία η οποία ήταν υπεύθυνη για την αγωγή τους μέχρι το εικοστό έτος. Γινόταν μέλη σε δύο τύπους ομάδων. Οι πρώτες ονομαζόταν Βούαι που αποτελούνταν από αγόρια ίδιας ηλικίας και αρχηγοί τους ήταν οι Βουαγοί. Οι δεύτερες ονομαζόταν Ίλαι και σχηματιζόταν από αγόρια διάφορων ηλικιών. Αρχηγός της ‘Ίλης ήταν ο Πρωτείρας ή Είρην, δηλαδή ένα αγόρι από δεκαέξι έως είκοσι ετών.

Οι Βούες κάλυπταν κυρίως την πνευματική και σωματική αγωγή των νέων, ενώ οι ‘Ιλες λειτουργούσαν περισσότερο ως συγκροτημένες ομάδες, προπαρασκευαστικές της πολεμικής τέχνης και πειθαρχίας.

Την ευθύνη για την σωστή εκπαίδευση των παιδιών είχε ο παιδονόμος, άτομο ενάρετο και διακεκριμένο στην πόλη. Σαν βοηθούς του είχε του μαστιγοφόρους, εφήβους που είχαν σαν καθήκον τους την τιμωρία, όταν αυτή ήταν αναγκαία.

Από πολύ μικρά μάθαιναν να επιβιώνουν σε δύσκολες συνθήκες, φορώντας τα ίδια ρούχα χειμώνα-καλοκαίρι, χωρίς να φορούν παπούτσια και τρεφόμενα με μικρή ποσότητα τροφής. Σε σχέση με το θέμα της τροφής, τα παιδιά μπορούσαν να κλέψουν επιπλέον τρόφιμα, χωρίς όμως να τα αντιληφθούν, επειδή σε αντίθετη περίπτωση η τιμωρία ήταν σκληρή.

Η μέθοδος αυτή είχε ως στόχο να μπορούν να αναπτύξουν πονηριά και εγρήγορση, στοιχεία που θα βοηθούσαν στην πορεία τους σαν ενήλικες πολεμιστές.

Για να μην μένουν τα παιδιά ποτέ χωρίς αρχηγό, αν ο παιδονόμος έλειπε για κάποιο λόγο, κάθε πολίτης είχε το δικαίωμα να διευθύνει τα παιδιά, να τους επιβάλλει ό,τι θεωρεί καλό και να τα τιμωρεί, αν έκαναν κάποιο σφάλμα. Αυτό είχε σαν σκοπό τα παιδιά να δρουν πάντα μέσα στα πλαίσια της ηθικής και των νόμων.

Επίσης με νόμο είχε οριστεί πως κάθε πολίτης θα έχει την ευθύνη όχι μόνο των δικών του παιδιών, αλλά και των παιδιών όλης της πόλης. Με αυτό τον τρόπο όλοι είχαν την ευθύνη για την ανατροφή τους.

Στην εφηβεία, στην φάση που πολύ εύκολα μπορεί να αναπτυχθεί η έπαρση, η αλαζονεία και έντονες επιθυμίες για απολαύσεις, οι υποχρεώσεις ήταν πολλές. Ο έφηβος έπρεπε να γίνει θαρραλέος κατανικώντας κάθε έννοια δειλίας και να αναπτύξει σεβασμό και ντροπή ως προς τους μεγαλύτερους του.

‘Έτσι προχωρούσε στο δρόμο με τα δυο του χέρια μέσα στα ρούχα του, σιωπηλός και με χαμηλωμένο το βλέμμα.
Αρχαία Σπάρτη

« Εκείνων τουλάχιστον τη φωνή θα άκουγες λιγότερο παρά των λίθινων αγαλμάτων, πολύ λιγότερο θα μετέστρεφες το δικό τους βλέμμα, παρά των χάλκινων ανδριάντων και θα τους θεωρούσες πιο ντροπαλούς ακόμα και από τις παρθένες στα νυφικά δωμάτια. ‘Όταν μάλιστα φτάνουν στο συσσίτιο, ευχαριστημένος να είσαι και την απάντηση τους στις ερωτήσεις να ακούσεις». (Ξενοφώντα: Λακεδαιμονίων Πολιτεία)

Η κρυπτεία ήταν ένας ακόμα θεσμός στην διαμόρφωση του εφήβου στον αυριανό πολεμιστή. Χαρακτηριστικά της ήταν η απομόνωση ομάδων εφήβων, η ζωή στην άγρια φύση, το κυνήγι που πολλές φορές είχε ως θύματα είλωτες και γενικά η επιβίωση πέρα από κανόνες και τάξη.

Ο κρύπτης δεν διαθέτει όπλα, ζει στα βουνά, έχει πεδίο δράσης στη νύχτα, τρέφεται με ότι βρίσκει και ενσαρκώνει τον πολεμιστή που μπορεί να αντιμετωπίσει κάθε κίνδυνο. Θα μπορούσαμε να πούμε πως η κρυπτεία ήταν ένα είδος μύησης, μια φάση περάσματος από το επίπεδο του εφήβου που δεν έχει συγκεκριμένες υποχρεώσεις και δικαιώματα σε αυτό του ενήλικα οπλίτη που γίνεται αποδεκτός αφού έχει δοκιμαστεί και έχει αποδείξει την αξία του.

Στη συνέχεια και στην ηλικία των είκοσι χρόνων κάθε Σπαρτιάτης ανήκε σε μια ομάδα δεκαπέντε ατόμων που ονομαζόταν συσκηνία ή συσσίτιον. ‘Έως τα τριάντα τους χρόνια τα μέλη των συσκηνιών ζούσαν σε οικήματα που ονομάζονταν ανδρεία ή συσσίτια και έτρωγαν μαζί σε ιδιαίτερους χώρους που ονομάζονταν συσσίτια ή φιδίτια.

Μετά τα τριάντα τους χρόνια κοιμόταν το βράδυ σπίτι τους, αλλά περνούσαν την μέρα τους και έτρωγαν με τους συντρόφους τους. Η ποσότητα του φαγητού ήταν ορισμένη, έτσι ώστε ούτε να στερούνται τροφή, αλλά ούτε να τρώνε παραπάνω από αυτό που είχαν ανάγκη. Το ίδιο συνέβαινε και με το ποτό.

Καθένας που συμμετείχε σ' αυτά τα κοινά γεύματα, όφειλε να συμμετέχει στην αποθήκευση τροφίμων από το κυνήγι που ο ίδιος έκανε. Επίσης τα κυνηγόσκυλα, τα άλογα και οι προμήθειες ανήκαν από κοινού σε ολόκληρη την ομάδα.

Στα γεύματα αυτά καλούνταν συχνά νέοι κάτω των είκοσι, που δεν είχαν ολοκληρώσει το στάδιο της αγωγής και δεν είχαν ακόμη πολιτικά δικαιώματα. Η επαφή τους με τους μεγαλύτερους θεωρούνταν αποτελεσματικό μέσο για την συμπλήρωση της πολιτικής τους αγωγής, μαθαίνοντας έτσι από την εμπειρία των μεγαλυτέρων. Επίσης υπήρχε η συνήθεια στα συσσίτια να αναφέρεται κάθε καλή και ανδρεία πράξη που έκανε κάποιος στην πόλη.

Η υπηρεσία στο κράτος διαρκούσε ως την ηλικία των εξήντα χρόνων, σαράντα χρόνια μετά την ενηλικίωση τους. Σ' αυτό το διάστημα είχε πολύ μεγάλη σημασία η καλή κατάσταση του σώματος που επιτυγχανόταν με την άσκηση.

Απαγορευόταν κάθε είδους χρηματισμός και αποκλειστική ασχολία του πολίτη, ήταν τα έργα που θα εξασφάλιζαν την ελευθερία της πόλης. Άλλωστε δεν χρειαζόταν να φροντίζει κανείς να έχει χρήματα, αφού όλοι συνεισφέρανε ίση μερίδα τροφής και κάθε υλική απόλαυση ήταν έξω από τη νοοτροπία των Σπαρτιατών.

Οι πιο ισχυροί και διακεκριμένοι πολίτες είχαν την φροντίδα των αρχόντων, καυχούμενοι πως αν κάποιο καθήκον τους ζητηθεί, δεν βαδίζουν αλλά τρέχουν για να υπακούσουν, επειδή ήταν της γνώμης ότι, αν αυτοί πρώτοι πειθαρχούν απόλυτα, θα ακολουθήσουν και άλλοι.

Οι έφοροι, απλοί πολίτες που εκλέγονταν στο αξίωμα αυτό για ένα χρόνο, είχαν σαν αρμοδιότητα την εποπτεία για την τήρηση των νόμων, την ομαλή λειτουργία της διοίκησης, την αγωγή των νέων, τη συμπεριφορά πολιτών και αρχόντων, τη διαχείριση του δημοσίου χρήματος. Είχαν ακόμη την εξουσία να καθαιρούν τους άρχοντες πριν τελειώσει η θητεία τους, να τους φυλακίζουν και να τους δικάζουν επιβάλλοντας ακόμη και την θανατική ποινή. Έτσι βλέπουμε ότι υπήρχε άμεσος έλεγχος σε αυτούς που είχαν σαν καθήκον τους να διοικούν την πόλη, έτσι ώστε κανείς να μην ξεφεύγει από τους νόμους και την φροντίδα του κοινού καλού.

Ο πόλεμος αποτελούσε ένα σημαντικό παράγοντα στη ζωή των Σπαρτιατών. Άλλωστε ολόκληρη η εκπαίδευση και ο τρόπος ζωής τους ήταν μια προετοιμασία για την στιγμή που θα έπρεπε να υπερασπιστούν την πατρίδα τους. Αθάνατο παράδειγμα μέσα στην Ιστορία, παραμένει ο Λεωνίδας με τους τριακόσιους πολεμιστές του, που δεν δίστασαν να βρεθούν αντιμέτωποι με ένα στρατό πολύ μεγαλύτερο τους και να πεθάνουν όλοι για την Σπάρτη.

Ο βασιλιάς ήταν αυτός που οδηγούσε τον στρατό ξεκινώντας με θυσίες στον Δία. Όταν οι οιωνοί ήταν καλοί, ένας πυρφόρος έπαιρνε φλόγα από τον βωμό και πήγαινε ως τα σύνορα της πόλης. Ακολουθούσαν άλλες θυσίες στον Δία και στην Αθηνά και στη συνέχεια ήταν έτοιμοι ν' αντιμετωπίσουν τον εχθρό. Μπροστά από τον βασιλιά δεν υπήρχε κανείς εκτός από τους Σκιρίτες φρουρούς του και ανιχνευτές ιππείς.
Ένα συνηθισμένο τελετουργικό πριν την έναρξη της μάχης, ήταν μπροστά στα βλέμματα των εχθρών να θυσιάζουν και με συνοδεία παιάνων να στεφανώνονται και να γυαλίζουν τα όπλα τους, δείχνοντας έτσι ότι ήταν αποφασισμένοι για την μάχη, εύθυμοι και ευπαρουσίαστοι.

Η στάση τους μπροστά στον θάνατο ήταν ανάλογη με την εκπαίδευση και τη νοοτροπία που αποκτούσαν στη διάρκεια της ζωής τους.

Η περίοδος που πενθούσαν τους νεκρούς ήταν σύντομη, διαρκούσε έντεκα μέρες. Την δωδέκατη θυσίαζαν στη Δήμητρα θέτοντας έτσι τέλος στο πένθος. Τους άντρες τους έθαβαν τυλιγμένους σε κόκκινους μανδύες -που ήταν το χρώμα των πολεμιστών- χωρίς να τοποθετούν κανένα πολύτιμο αντικείμενο στον τάφο, δείχνοντας έτσι ότι το πιο μεγάλο απόκτημα τους ήταν η συμμετοχή τους στον σπαρτιάτικο στρατό.

Η μεγαλύτερη τιμή για έναν άντρα, ήταν να πεθάνει στη μάχη και για μια γυναίκα, να πεθάνει στη γέννα. Έτσι είχαν εκπληρώσει τον ανώτερο σκοπό ύπαρξης τους, αφού για έναν άντρα ήταν να είναι καλός στρατιώτης και για μια γυναίκα να είναι μητέρα καλών στρατιωτών.

Ίσως η ηθική που συναντάμε στην Σπάρτη να μας φαίνεται παράξενη και ακατανόητη. Πολλοί μάλιστα κατακρίνουν τον τρόπο ζωής και τους νόμους τους σαν σκληρούς και άδικους.

Όμως η Σπάρτη είναι ένα από τα λίγα ιστορικά παραδείγματα, που ο ατομικισμός χάνεται μπροστά στην κοινή μοίρα και πορεία ενός λαού.

Θα ήταν χρήσιμο στην σημερινή εποχή μας, που οι αξίες είναι αντεστραμμένες και που ο καθένας ενδιαφέρεται για το συμφέρον του, να παραδειγματιστούμε από αυτούς, σε μια προσπάθεια να βελτιώσουμε την ζωή και την κοινωνία στην οποία ζούμε.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

- Λακεδαιμονίων Πολιτεία, Ξενοφώντα

Εκδ. Κάκτος

- Σπαρτιάτικο Δίκαιο, Ντ Μ.Μακντάουελ

Εκδ. Παπαδήμα

- Ο Μαύρος Κυνηγός , Π. Βιντάλ-Νάκε

Εκδ. Νέα Σύνορα

- Η καθημερινή ζωή στην Αρχ. Ελλάδα ,K.M.Kolobova-E.L.Ozereckaja

Εκδ. Παπαδήμα